Τι είναι το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο»; Εάν το φαντασιακό στοιχείο ξεχωρίσει από το πραγματολογικό, δηλαδή από τα γεγονότα που συνέβησαν στην Αθήνα κατά τον Νοέμβριο του 1973, τότε το «Πολυτεχνείο» τρέπεται σε έναν νεοελληνικό, νοερό, πολύσημο, πολιτικό, ιερό βωμό. Πλέον, το «Πολυτεχνείο» μεταμορφώνεται σε ένα νοητό σύμπλεγμα αφηρημένων πολιτικών ιδεών, που δεσπόζουν την νεώτερη Ελλάδα. Γίνεται μια επιφάνεια συμβολικών νεοελληνικών προταγμάτων, που εκφράζουν την σύγχρονη Ελλάδα, όπως όμως αυτή προσέρχεται στο παρόν με το πανάρχαιο πολιτιστικό φορτίο της, και την μεγάλη πολιτική κληρονομιά των προηγούμενων αιώνων...
Μάλιστα, το ιδεατό «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» είναι έκτοτε ένα αέναο παροντικό γεγονός, ένα ολοζώντανο και συνεχές, καθημερινό βίωμα της νεοελληνικής κοινωνίας. Το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» συνιστά έτσι έναν συμπεριληπτικό μύθο, μία ευρύτατη δέσμη νεοελληνικών πολιτικών ιδεών, που συνεχίζει να αιχμαλωτίζει τους Έλληνες του 21ου αιώνα, όπως ακριβώς τους συντάραζε τον 20ο αιώνα. Άλλωστε αν το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» ήταν ένα ιδεολογικό κενοτάφιο, δεν θα μάγευε ως θρύλος την ψυχή των νέων, όλων των γενεών, από την Μεταπολίτευση, έως σήμερα.
Τι σημαίνει τελικά το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο»; ...«Ἡ πλάστιγξ κλίνει ἐκεί ποῦ προτιμᾶμε/Κατὰ τὴν ἑρμηνεῖα ποῦ τῆς δίνουμε/Κάθε φορὰ ποῦ ἐπιτυγχάνουμε στὰ ζάρια», έγραφε ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975) στο «Στέαρ» («Ενδοχώρα», 1945). Το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» σημαίνει μια πληθώρα ιδεών, πολυποίκιλα, διαφορετικά και ενίοτε ασυμβίβαστα σημαινόμενα, που ενέπνευσαν εκατομμύρια ανθρώπους, που έζησαν και πέθαναν στην Ελλάδα. Το τιτάνιο εγχείρημα να οριστούν οι σημασίες, να περιγραφούν όλα τα σημαινόμενα, έστω συνοπτικά, συμπυκνώθηκε σε ένα συμβολικό τρίπτυχο, πυκνών εννοιών, που φανερώθηκε αυθόρμητα, σχεδόν αυτόματα από την καρδιά και τον νου των ανθρώπων, ως «ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Ήταν συνάμα, ο καρπός του νεοελληνικού παρελθόντος και ο ανθός του μέλλοντος!
Τι μπορεί να συνεπάγεται για την νεώτερη ελληνική κοινωνία, ο καημός για «ψωμί, παιδεία, ελευθερία»; Πως αποσυμβολίζεται το ιδεολογικό τρίπτυχο; Εκκινούν ασύμφωνες ερμηνείες, που αφετηριάζονται από την αρχαία λαχτάρα για εθνική ανεξαρτησία, ανολοκλήρωτη ήδη από το 1821, εγκολπώνουν κατόπιν για τους περισσότερους Έλληνες το νεωτερικό αίτημα για την οριστική εγκαθίδρυση μίας νεοελληνικής αστικής, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενώ ύστερα για ορισμένους ενσωματώνουν την πραγμάτωση της κοινωνικής δικαιοσύνης, που τέλος όμως για κάποιους εξ αυτών ίσως έφτανε ακόμη παραπέρα, έως τις υλιστικές παρυφές μίας αληθινής κοινωνικής επανάστασης... Ένα σύγχρονο ιδεολογικό χωνευτήρι!
Αν αρθεί κανείς πάνω από τις νεοελληνικές, ιδεολογικές αντιθέσεις, που συνταιριάζει αρμονικά το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» - από την εθνική ανεξαρτησία, έως την αστική δημοκρατία, και την κοινωνική δικαιοσύνη - τότε το συμβολικό τρίπτυχο, για «ψωμί, παιδεία, ελευθερία» φαντάζει ιδιόρρυθμο, είναι παρόμοιο μεν αλλά ταυτόχρονα φαντάζει διακριτό από το κοινό ευρωπαϊκό, νεωτερικό, πολιτικό τρίπτυχο, που μιλά για «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα». Πως εκφράζει τελικά, την νεοελληνική πολιτική κληρονομιά, ο πόθος του ελληνικού λαού για «ψωμί, παιδεία, ελευθερία»; Μήπως, κατ′ αυτόν τον τρόπο, το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» τείνει να συμβολίζει την περίφημη νεοελληνική, πολιτική ιδιορρυθμία; Να συνιστά μια εκλεκτική διαφορά σε σχέση με την «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα» της Γαλλικής Επανάστασης (1789); Να καθίσταται μια νεοελληνική νεωτερικότητα, έστω κατ′ ελάχιστον διαφορετική από την υπόλοιπη ευρωπαϊκή, στην οποία όμως εντάσσεται;
Κατ′ αρχάς, πρόκειται για ένα τρίπτυχο, που ανάγεται σε έναν αρχαίο τρόπο σκέψης. Ως γνωστόν για τους Ινδοευρωπαίους, η τριάδα συμπυκνώνει πράγματι την ιερότητα. Στην αρχαία Ελλάδα, κατά τον Ξενοφάνη, το τρίγωνο συμβόλιζε την θεότητα. Αργότερα, η βυζαντινή πίστη απεικόνισε τον Θεό ως έναν παντεπόπτη οφθαλμό εντός τελείου τριγώνου. Οι Γραικοί, όπως και οι άλλοι Ευρωπαίοι, πίστεψαν τελικά στην Αγία Τριάδα, τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Στην κοινή ευρωπαϊκή παράδοση, συν τοις άλλοις, η αγία Σοφία έχει τρεις άγιες κόρες, την Πίστη, την Ελπίδα και την Αγάπη. Τοιουτοτρόπως, τα τρία νεοελληνικά, ιερά, πολιτικά λόγια «ψωμί, παιδεία, ελευθερία» μοιάζουν να εκπηγάζουν από ένα πολύ βαθύ ιδεολογικό υπόστρωμα της Ρωμιοσύνης. Συνεπώς το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» φαντάζει ως η σύγχρονη απόληξη μίας πανάρχαιας πολιτιστικής κληρονομιάς...
Ταυτόχρονα, η νεοελληνική αυτή διαφορά προς την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα απομαστεύει την Ελλάδα. Οι νεώτεροι Έλληνες εκζητούσαν «ψωμί», όταν οι Ευρωπαίοι είχαν ήδη θεραπεύσει την «ισότητα». Φαίνεται πως η μεσαιωνική προνεωτερικότητα επιβίωσε της Ελληνικής Επανάστασης, όταν αντίστοιχες επαναστάσεις σε άλλες χώρες της Ευρώπης την κατήργησαν, καταδικάζοντας έτσι την νεώτερη Ελλάδα στην μοίρα της καθυστέρησης και της εξάρτησης. Εκεί, ξεπροβάλλει το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο». Αν η νεοελληνική συμβολική απαίτηση για «ψωμί, παιδεία, ελευθερία» παραμένει ισχυρή, εμπνέοντας τον 21ο αιώνα, τότε πως μπορεί να αναπληρωθεί με την ευρωπαϊκή «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα» ώστε η νεώτερη Ελλάδα να εξομοιωθεί επιτέλους με την Δυτική Ευρώπη; Αυτή η εξομοίωση είναι εν τέλει πολιτιστικά θεμιτή; Πάντως, για τους νεώτερους Έλληνες, η Δικαιοσύνη, η Γνώση και η Ελευθερία συνιστά ένα οικείο όραμα.
Εν κατακλείδι, το «νεοελληνικό Πολυτεχνείο» είναι ένα υπερβατικό μέρος μιας ιδανικής νεοελληνικής πολιτείας. Κατ′ αρχήν, μία νεοελληνική Προσμονή... «Τὸ θαλασσινὸ τριφύλλι/ποιός θὰ βρεῖ νὰ μοῦ τὸ στείλει» (Οδυσσέας Ελύτης, «Τὸ θαλασσινὸ Τριφύλλι»)... Κατόπιν, μία νεοελληνική Αναβολή... «Λοιπόν, ἀς ἀναβάλουμε καὶ πάλι˙ ἀς ἐνθρονίσουμε/αὐτὴ τὴ μικρὴ πεταλούδα στὸ ραγισμένο τζάμι» (Γιάννης Ρίτσος, «Ὑπολογισμένη Ἀναβολή»)... Εν τέλει, είναι ο ίδιος ο νεοελληνικός πολιτικός Τόπος... «Ἐγώ εἶμαι ὁ τόπος σου·/ἴσως νὰ μὴν εἶμαι κανείς/ἀλλὰ μπορῶ νὰ γίνω αὐτό ποῦ θέλεις» (Γεώργιος Σεφέρης, «Τρία Κρυφὰ Ποιήματα», «Ἐπὶ Σκηνῆς»)... Μια αιώνια νεοελληνική Ουτοπία.