Τα Γιάννινα παραδόθηκαν στους Τούρκους το 1430, και ελευθερώθηκαν ύστερα από 483 χρόνια, την 21η Φεβρουαρίου 1913.
Πολυάριθμες μαρτυρίες τεκμηριώνουν την ανοδική πορεία της πόλης ως εμπορικού κέντρου από τα μέσα του 17ου αιώνα. Η ‘άνθηση’ κορυφώθηκε τον 18ο-19ο αιώνα. Τα Γιάννινα αναδείχτηκαν σε κέντρο ελεύθερης διακίνησης ιδεών, που επηρέασαν όχι μόνο την τοπική κοινωνία, αλλά και ολόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο.
Ευεργέτες και δάσκαλοι
«Εκεί λοιπόν στα Γιάννινα, το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας ο νεοελληνικός διαφωτισμός εγκατέστησε το στρατηγείο του και από εκεί διεύθυνε τη μάχη κατά του σκοταδισμού, κρατώντας στενή επαφή με τα κέντρα του εσωτερικού και του εξωτερικού». (Φίνλευ ‘Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης’σ.139).
Πρωτοστατούν άτομα που έχουν επηρεαστεί από το Γαλλικό διαφωτισμό και τη γαλλική επανάσταση, Ηπειρώτες λόγιοι και ευεργέτες που άφησαν τεράστια πολιτισμική κληρονομιά, φανερή μέχρι σήμερα.
Η ανάπτυξη μιας μικροαστικής τάξης και η προσφορά των πετυχημένων Ελλήνων εμπόρων του εξωτερικού σχετίζεται στενά με την ίδρυση ενός εντυπωσιακού αριθμού σχολείων.
Κατά συνέπεια, οι διδάσκοντες ήταν και αποδέκτες της επιθυμίας των ιδρυτών των σχολείων.
Αυτοί ήταν πλούσιοι Γιαννιώτες που ζούσαν στις παροικίες της δύσης, όπου η ρήξη με το αριστοτελικό φιλοσοφικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο η Γη αποτελεί το κέντρο του ηλιακού συστήματος, είχε ήδη επιτελεσθεί δύο αιώνες νωρίτερα.
Φωτισμένοι δάσκαλοι εισήγαν καινοτόμους μεθόδους διδασκαλίας. Νέα μαθήματα διδάσκονταν στον τομέα των φυσικών επιστημών, ενώ περιορίστηκε η διδασκαλία των κλασικών και θρησκευτικών σπουδών.
Από τις πλέον ριζοσπαστικές προσεγγίσεις ήταν αυτή του Αθανάσιου Ψαλίδα, ο οποίος γαλουχημένος στα προοδευτικά ρεύματα της Βιέννης, μετέφερε στα Γιάννινα τα μηνύματα του διαφωτισμού. Ο ίδιος έδωσε προτεραιότητα στη δυτική Φιλοσοφία που συνδέεται με τις φυσικές επιστήμες, στα υψηλά Μαθηματικά, Γεωγραφία, Ιστορία και ξένες Γλώσσες.
Ο Αλή Πασάς και τα γράμματα
Παρά την αμφιλεγόμενη προσωπικότητά του, ο αμόρφωτος Αλή Πασάς υποστήριξε σταθερά τις εκπαιδευτικές καινοτομίες στην πόλη και συνέβαλε στο να γίνουν τα Γιάννινα πνευματική πρωτεύουσα του ελληνικού έθνους.
«Ο Αλή Πασάς, δεν δίσταζε να προστατέψει την εκπαίδευση, ακόμη και να σπουδάσει φοιτητές στο εξωτερικό, με απώτερο σκοπό την ενδυνάμωση του ‘κράτους’ του.
Οι μουσουλμάνοι σπουδάζανε τα ελληνικά, που ήταν η φιλολογική γλώσσα της νότιας Αλβανίας, όσο και οι χριστιανοί.
Προστάτευε τους λαϊκούς, που ερχόντουσαν σε διάσταση με τον πατριάρχη και τη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης, και τους ιερωμένους που ραδιουργούσαν κατά του σουλτάνου.
Ακαδημίες, βιβλιοθήκες και σχολεία ανθούσαν και είχανε στη διάθεσή τους ανεξάρτητες δωρεές» σημειώνει ο Φίνλευ.
Ο Αλή πασάς ‘έσωσε’ το φυσικομαθηματικό Ψαλίδα, όταν το πατριαρχείο τον κατήγγειλε ως άθεο, Βολταιριστή και οπαδό της Γαλλικής Επανάστασης.
Σημαντική ήταν η επιρροή του Ψαλλίδα στον ίδιο τον Αλή πασά αλλά και στα παιδιά του που υιοθέτησαν τα περί ηλιοκεντρικού συστήματος κάτι που αποτυπώθηκε σε τοιχογραφίες στο ανάκτορο του, γιού του Αλή, Μουχτάρ *.
Ο λόρδος Βύρωνας κολακευτικά χαρακτήρισε τον Αλή Πασά ως ‘Μουσουλμάνο Βοναπάρτη’ γράφει η Αμερικανίδα συγγραφέας K. E. Fleming, ο δε Γάλλος δημοσιογράφος Georges Hoffman ως το «ρομαντικότερο τέρας της Ιστορίας».
Η επίσημη Εκκλησία αντιδρά ..
«Η πρώτη αντίδραση στις αστικές ιδέες και το διαφωτισμό ήρθε από τους κόλπους της Εκκλησίας. Το ιερατείο, έχοντας συνταυτίσει την τύχη του με το φεουδαρχικό καθεστώς, αντέδρασε μ’ όλες του τις δυνάμεις στο κύμα του φιλελευθερισμού». (Φίνλευ.σ.132)
Οι κύριες αρχές της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα, καταδικάστηκαν επίσημα. Η μελέτη των μαθηματικών και φυσικών επιστημών αποθαρρύνθηκε.
Ο πατριάρχης Κύριλλος Ζ’ χαρακτηριστικά έλεγε ότι τα τρίγωνα και οι λογάριθμοι προκαλούν την αδιαφορία προς τα θεία! Διαδεδομένη ήταν και η άποψη ότι «όστις επάτη εις την Ευρώπην, ήτο χωρίς άλλην εξέτασιν άθεος, τα δε μαθηματικά ήταν πηγή αθεΐας που οδηγεί την κατάλυσιν της νηστείας».
«Στα Γιάννινα οι Οθωμανοί κατακτητές δεν απαγόρευαν τα βιβλία, ούτε τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ούτε τη διακίνηση ιδεών. Εμπόδια στη λειτουργία των σχολείων έβαζε ο δεσπότης και όχι ο πασάς» έγραφε ο Jacob Salomon Bartholdy, ένας από τους πρώτους Γερμανούς ιδιώτες περιηγητές.
Τα περίφημα σχολεία των Ιωαννίνων
Οι Σχολές των Ιωαννίνων, και η μαζική παραγωγή συγγραμμάτων φιλοσοφικών, μαθηματικών, αστρονομικών, γεωγραφικών, συνιστούν τις πρώτες ουσιαστικές προσπάθειες για τη διάδοση των νέων ιδεών ανάμεσα στους Έλληνες της οθωμανικής επικράτειας.
Τα περισσότερα βιβλία τυπώνονταν στα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας, πολλά από τα οποία είχαν ιδρυθεί από Γιαννιώτες, όπως ο Ν.Γλυκής. Στα σχολεία της πόλης οι μαθητές «εγίνωσκον αυτά τα οποία ανεγίνωσκον». Και τούτο, γιατί τα βιβλία πού δίνονταν στα χέρια τους φρόντιζαν να είναι κατανοητά.
Ο Γάλλος φιλέλληνας Πουκεβίλ, διορισμένος πρόξενος (1805-1815) στην αυλή του Αλή Πασά από τον Ναπολέοντα, αναφέρει: «Τα Γιάννινα φημίζονται για τη σιωπηλή καλλιέργεια των γραμμάτων. Είναι ένα εργαστήρι Φυσικής, με χάρτες, όργανα Χημείας και μια βιβλιοθήκη που περιλάμβανε χίλιους πεντακόσιους τόμους των τριών γλωσσών που διδάσκονται στο κολλέγιο της πόλης, αρκετά για να μυήσουν τους μαθητές στη γνώση των επιστημών».
Στα Γιάννινα λοιπόν, προπύργιο της Νεοελληνικής Αναγέννησης, ιδρύθηκαν πολλά σπουδαία σχολεία, μεταξύ των οποίων:
Η Σχολή Έπιφανίου Ηγουμένου ο οποίος δραστηριοποιήθηκε και πλούτισε στη Βενετία. Το 1648, έτος της διαθήκης του, έχει προταθεί και ως χρονολογία έναρξης του νεοελληνικού διαφωτισμού.
Η διαθήκη προέβλεπε να τυγχάνουν παιδείας και τα κορίτσια, δημιουργώντας νέες προϋποθέσεις για την κοινωνική τους θέση. Μεταξύ των δασκάλων ήταν και ο Μεθόδιος Ανθρακίτης. Το 1796 η Σχολή συγχωνεύτηκε με τη Σχολή Γκούμα λόγω οικονομικών προβλημάτων.
Η Σχολή Γκούμα ή Γκιόνμα (1674) με λαμπρούς δασκάλους, όπως ο Γεώργιος Σουγδουρής και ο Μεθόδιος Ανθρακίτης.
Ο Ανθρακίτης είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη δημώδη γλώσσα αντί της αρχαϊζουσας και δίδαξε για πρώτη φορά στην Ελλάδα Γεωμετρία, Άλγεβρα και Τριγωνομετρία.
«Ο κυρ Μεθόδιος τρίγωνα και τετράγωνα διδάσκει τους μαθητάς του και την άλλην πολυάσχολον ματαιοπονίαν της Μαθηματικής» κατήγγειλε ο Μακάριος ο Πάτμιος, θεωρούμενος μέγας εκκλησιαστικός πατέρας. Ήταν η εποχή που το πατριαρχείο έστελνε μπακάληδες για να γελοιοποιήσουν τους δασκάλους, επειδή μόνο η μπακαλική έχει σχέση με τη «λογαριαστική».
Το 1723 η Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης καθαίρεσε τον Ανθρακίτη και έκαψε τα τετράδια των παραδόσεών του * με γνωμικά φιλοσόφων και την ευκλείδεια γεωμετρία, αναγκάζοντάς τον να εκφωνήσει ομολογία πίστεως.
Στη συνέχεια τη σχολή Γκούμα ανέλαβαν οι συντηρητικοί ιερωμένοι Μπαλάνοι που την οδήγησαν σε παρακμή. Υπήρξαν πολέμιοι των καινοτόμων προσεγγίσεων των δασκάλων Βούλγαρη και Ψαλλίδα. Αρχικά ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, εξέδωσε το χειρόγραφο του Ανθρακίτη «Οδός Μαθηματικής».
Ο γιός του Κοσμάς όμως, παρέμεινε προσκολλημένος στην αρχαΐζουσα και λιγότερο στα μαθηματικά. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν και δυο αδελφοί του.
Ο ανιψιός τους Γρηγόριος (κατ’ άλλους Γρηγοράσκος Μπαλανίδης), το 1809 επέμενε ότι τα του Κοπέρνικου κακώς λαμβάνονται ως «θέση και όχι ως υπόθεση ψευδή» (Ελένη Κουρμαντζή). Ο ιδιος παραθέτει αποσπάσματα από τη Βίβλο ως επιχειρήματα υπέρ του Γεωκεντρισμού *.
Η Μαρούτσειος Σχολή, η οποία απορρόφησε τη σχολή Επιφανίου, ιδρύθηκε από τους Γιαννιώτες αδερφούς Μαρούτση που είχαν εγκατασταθεί στην Βενετία και ασχολούνταν με το εμπόριο. Στη σχολή δίδαξε ο Εύγένιος Βούλγαρης κορυφαίος δάσκαλος του Γένους. Η Μαρούτσειος λειτούργησε ως το 1798, όταν η Βενετία έπεσε στους Γάλλους και ο Ναπολέων δήμευσε τις τραπεζικές καταθέσεις, από τους τόκους των οποίων χρηματοδοτείτο η Σχολή.
Η Καπλάνειος Σχολή: Το πλέον πρότυπο σχολείο σε όλη την Ελλάδα, με δωρητή τον Ζώη Καπλάνη, αναβιώνει το 1797 ως συνέχεια της Μαρουτσείου σχολής.
Ο Καπλάνης, από τους μεγαλύτερους γουνέμπορους της Ευρώπης, κατέβαλε σημαντικά ποσά για την αγορά οργάνων και τη σύσταση σημαντικής βιβλιοθήκης.
Με τη διαθήκη του άφησε το ποσό των εκατό χιλιάδων ρουβλίων για να μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί η σχολή. Είναι ο πρώτος που χαρακτηρίστηκε επίσημα «Εθνικός Ευεργέτης».
Εκεί δίδαξε για 25 χρόνια ο διάσημος λόγιος Αθανάσιος Ψαλίδας που απέρριψε τις συντηρητικές διδακτικές μεθόδους.
Αποπειράθηκε να μεταβάλει το πρόγραμμα σπουδών με την εισαγωγή νέων μαθημάτων όπως Φυσική, Αστρονομία, Γεωγραφία και γλώσσα, αποσπώντας το θαυμασμό ακόμη και του Αλή Πασά.
Οι θέσεις του Ψαλίδα για τον ηλιοκεντρισμό τάραξαν τα νερά των συντηρητικών κύκλων της πόλης.
Ο Γρηγοράσκος Μπαλανίδης χαρακτήρισε ως επικίνδυνη αίρεση τη διάδοση της θεωρίας του Κοπέρνικου .. μάλιστα τη συνέκρινε (σε επικινδυνότητα προφανώς..) με τις εκστρατείες του Ξέρξη και του Φιλίππου με τις οποίες ήρθε αντιμέτωπη η Ήπειρος κατά το παρελθόν *.
Οι περιηγητές που επισκέφτηκαν τα Γιάννινα μιλούσαν με θαυμασμό για την προσωπικότητα του Ψαλίδα.
Ο ίδιος ο Αλή Πασάς τον αξιοποίησε σε διαπραγματεύσεις με Ρώσους, Άγγλους και Γάλλους που κυριαρχούσαν στα παράλια της Ηπείρου.
Ο Ψαλίδας μετέφρασε τη μεγάλη αριθμητική του Metzburg που τύπωσε στη Βιέννη το 1791 με σκοπό να χρησιμοποιηθεί στα σχολεία της Ελλάδας. Τα φυλλάδιά του «Περιγραφή Γεωγραφική Ηπείρου και Αλβανίας» και «Τοπογραφία των Ιωαννίνων» αποδεικνύουν τις γνώσεις του και σε θέματα χαρτογραφικής αποτύπωσης.
Η Καπλάνειος Σχολή κάηκε το 1820.
Η Ζωσιμαία Σχολή
Με τη μεγάλη πυρκαγιά που προκάλεσε ο Αλή πασάς στα 1820, και την πολιορκία της πόλης από τα σουλτανικά στρατεύματα του Χουρσίτ πασά, καταστράφηκαν όλα τα σχολεία της πόλης. Μέχρι το 1828 κανένα σχολείο δεν λειτουργούσε.
Τότε η αδελφότητα των Ζωσιμάδων έδωσε νέα πνοή στην εκπαίδευση με την ανέγερση του φερώνυμου σχολείου που λειτούργησε το 1828, πολύ πριν τη λειτουργία της Βαρβακείου σχολής στην Αθήνα.
Το 1852, σύμφωνα με τη διαθήκη του Νικόλαου Ζωσιμά, η Ζωσιμαία χωρίστηκε σε τριτάξιο ελληνικό σχολείο και σε τετρατάξιο γυμνάσιο. Οι απόφοιτοι, όσοι δεν συνέχιζαν σπουδές στο Πανεπιστήμιο, διορίζονταν δάσκαλοι σε πόλεις και χωριά της Βαλκανικής με ελληνικό πληθυσμό.
Για το θάνατο του Νικόλαου Ζωσιμά ο βασιλιάς Όθων διέταξε «τριών ημερών πένθος δια τους καθηγητάς και τους μαθητάς των Γυμνασίων και λοιπών σχολείων του Κράτους» τιμώντας τη συμβολή της αδελφότητας στην παιδεία και τον πολιτισμό.
Οι γνώμες συγκλίνουν
Στα Γιάννινα συνέκλιναν οι αντιλήψεις, τα οράματα και οι αποφάσεις φωτισμένων δασκάλων και μεγάλων ευεργετών που με την ενθάρρυνση του, αιμοσταγή μεν, οξυδερκή δε Αλή Πασά, ξεπέρασαν τον σκοταδισμό και διαμόρφωσαν έναν πυρήνα ιδεολογικής και μορφωτικής ανάπτυξης, μοναδικό για τα δεδομένα της εποχής.
Δικαίως λοιπόν και ιστορικά οι απόψεις συγκλίνουν ότι οι σχολές των Ιωαννίνων αποτέλεσαν σημαντικά κέντρα ανάπτυξης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού συμβάλλοντας στη διακίνηση των ιδεών σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο.
* Μηνάς Παπαγεωργίου, «Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή στο Διάστημα το 1821», εκδόσεις iWrite, 2020