«Νέος θα πει να είσαι αυθόρμητος, να μένεις κοντά στις πηγές της ζωής, να μπορείς να ορθώνεσαι και να τραντάζεις τις αλυσίδες ενός φθαρμένου πολιτισμού, να τολμάς αυτό που οι άλλοι δεν έχουν το κουράγιο να επιχειρήσουν».
(Τόμας Μαν)
Το θέμα της κοινωνικής αλλαγής ανέκαθεν δίχαζε τους ειδικούς (κοινωνιολόγους…..) στο βαθμό που προσπαθούσαν να εντοπίσουν ή και να απολυτοποιήσουν τον κατεξοχήν παράγοντα που πυροδοτεί τις διαδικασίες της αλλαγής.
Η Μαρξιστική σχολή διατείνεται πως οι ίδιες οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, όταν ωριμάσουν, επωάζουν τη διαδικασία (προτσές) των κοινωνικών αλλαγών.
Μια άλλη σχολή θεωρεί πως η αλλαγή ανιχνεύεται στον ανθρώπινο παράγοντα και ιδιαίτερα στους νέους. Σχετικά με τις θέσεις αυτής της σχολής διατυπώθηκαν διαφορετικές απόψεις ως προς το αν η νεολαία μπορεί να θεωρηθεί ως υποκείμενο αλλαγής.
Α. Οι δύο θέσεις
«Απέναντι σε μια συντηρητική άποψη που υποστηρίζει ότι η νεολαία είναι ανάξια λόγου, μια νεολαία της παρακμής, χωρίς αξίες και ιδανικά (σ’ αντίθεση με την περασμένη γενιά που «εξ ορισμού» διέθετε κάποιες αξίες), αντιπαρατίθεται μια άλλη, με προοδευτικό αυτή τη φορά πρόσωπο, αντίληψη, η αντίληψη ότι η νεολαία είναι ο κύριος ρυθμιστής των εξελίξεων, ο πλέον καθοριστικός φορέας αλλαγής».
(Αθ. Κιτσάκης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 24-03-1989).
Η πρώτη άποψη, η συντηρητική, εδράζει τα επιχειρήματά της πάνω στο γεγονός ότι πολλοί οι νέοι διοχετεύουν την ενέργειά τους είτε σε πράξεις βίας (χούλιγκαν…) είτε αναζητεί διέξοδο στις υποσχέσεις των τεχνητών παραδείσων (ναρκωτικά…).
Ένα άλλο κομμάτι μπροστά στα προβλήματα που γεννά η οικονομική κρίση και το άγχος της επαγγελματικής αποκατάστασης παθητικοποιείται και συντηρητικοποιείται.
Ο ατομικισμός θεριεύει, ο καταναλωτισμός διαβρώνει κάθε διάθεση για αντίδραση και το όραμα της καριέρας δρα ανασταλτικά σε κάθε ιδέα για πάλη και εξέγερση στο όνομα της αλλαγής της κοινωνίας.
Ειπώθηκε πως η νεολαία του 70 εμπνεόμενη από τα τρία «ΜΑ» (Μαρξ-Μάο-Μαρκούζε) διεκδικούσε το διαφορετικό και πρόβαλε ως αίτημα την κοινωνική αλλαγή μέσα από ιδεολογικές αναζητήσεις αλλά και δράσεις (Γαλλικός Μάης ’68, Πολυτεχνείο ’73..).
Στο πλαίσιο αυτής της άποψης, της συντηρητικής, πολλοί θεωρούν πως η συντηρητικοποίηση της νεολαίας πηγάζει από τα σύγχρονα ψυχολογικά αδιέξοδα, την υποχώρηση των ιδεολογιών, την έξαρση της ιδιώτευσης, τον πολιτικό αμοραλισμό και το διάχυτο κλίμα αβεβαιότητας που διαβρώνει κάθε επαναστατική ιδέα.
Ωστόσο, στην παραπάνω συντηρητική άποψη αντιπαρατίθεται η προοδευτική άποψη πως ιστορικά έχει καταγραφεί η στενή σχέση της νεολαίας με την κοινωνική αλλαγή.
Β. Νεολαία: φορέας αλλαγής
«Νέος θα πει να επιχειρείς να γκρεμίσεις τον κόσμο και να έχεις το θράσος να θες να οικοδομήσεις καινούριο καλύτερο….»
(Ν. Καζαντζάκης).
Η αλλαγή ως μια κοινωνική διαδικασία είναι αναγκαία για την εξέλιξη αλλά και την ίδια την ύπαρξη μιας κοινωνίας. Η αλλαγή ως «τόλμημα» προϋποθέτει αφενός μεν την αμφισβήτηση του παραδοσιακού και αφετέρου μια νέα πρόταση για το μέλλον.
Οι βασικές αυτές προϋποθέσεις όταν συνοδεύονται από την ανάλογη αποφασιστικότητα και το πάθος συμβάλλουν καταλυτικά στην πραγμάτωση της αλλαγής.
«Δεν μπορώ να πω ότι τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα αν αλλάξουν. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι για να γίνουν καλύτερα τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν»
(Γκεόργκι Λαϊχτενμπεργκ).
Βασικός εκφραστής όλων αυτών των προϋποθέσεων είναι ο νέος γιατί από τη φύση του αρνείται το παλιό, ερωτά για το σήμερα και αναζητά νέους δρόμους για το αύριο. Λόγω ηλικίας ο νέος διαθέτει το ανάλογο βιολογικό σφρίγος, δεν γνωρίζει συμβιβασμούς και χαρακτηρίζεται από έναν ιδιότυπο ιδεαλισμό.
Ο νέος, δηλαδή, δεν έχει αποδεχτεί ακόμη μια τελική θεώρηση – θέση για τη ζωή και τον κόσμο. Πειραματίζεται και αγωνιά για όλα. Το καινούριο το αντιμετωπίζει ως μια πρόκληση και ως μια ευκαιρία αυτοεπιβεβαίωσης .
Επιπρόσθετα στον αγώνα για αλλαγή ο νέος έχει ως όπλα την απόρριψη της ηθικής των ενηλίκων, την υιοθέτηση μιας ρηξικέλευθης και φιλελεύθερης ιδεολογίας και κυρίως τον άδολο ιδεαλισμό και αλτρουϊσμό του. Διατυπώνει, επίσης, πρωτοποριακές θέσεις για τη ζωή, τις σχέσεις των δύο φύλων, την εργασία, την εξουσία και το νόημα της ζωής.
Όλα αυτά θέτουν σε εγρήγορση όλους εκείνους τους μηχανισμούς που θα ανατρέψουν το παλιό και θα «θρέψουν» το καινούργιο.
Νεολαία, λοιπόν, και κοινωνική αλλαγή – πρόοδος συνδέονται με μια αιτιοκρατική σχέση, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της αλλαγής και της προόδου.
«Κάθε αλλαγή δεν είναι πρόοδος… όμως η πρόοδος στους οργανισμούς και κοινωνίες δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς αλλαγές»
(Δ. Μπουραντάς).
Γ. Νεολαία και Ιδεολογίες
Στον προβληματισμό για το ρόλο της νεολαίας ως φορέα – υποκείμενο αλλαγής προστίθεται και το ερώτημα για τον αν οι σύγχρονοι νέοι έχουν τον απαραίτητο ιδεολογικό εξοπλισμό για την πραγμάτωση της αλλαγής σε μια «εποχή που δεν επιτρέπει τους μεγάλους ενθουσιασμούς και δεν τους κάνει να αισθάνονται μεγάλους πόνους. Οι νέοι πνίγονται μέσα στο ναρκισσισμό τους» (Κ. Αξελός).
Κι αυτό γιατί η κοινωνική αλλαγή, η υπέρβαση του συντηρητισμού και η διατύπωση – διεκδίκηση ενός νέου προτύπου ζωής και κοινωνικής οργάνωσης προαπαιτεί από τους νέους όχι μόνο το νεανικό τους ενθουσιασμό αλλά και ένα ιδεολογικό εξοπλισμό. Γιατί οι ιδεολογίες πάντα λειτουργούν ως πυροκροτητές της νεανικής δράσης σε στόχους προοδευτικούς. Αυτές βοηθούν το νέο να διαμορφώσει τόσο την προσωπική του ταυτότητα αλλά και να αναζητήσει με πάθος το διαφορετικό.
Οι ιδεολογίες, εξάλλου, εμπεριέχουν στον πυρήνα τους στοιχεία συλλογικών αναζητήσεων και οραμάτων που εμπνέουν τις νεανικές ψυχές, τροφοδοτούν την αμφιβολία και χαρίζουν την αναγκαία αυτοπεποίθηση για τη χάραξη νέων λεωφόρων στην κοινωνική ζωή.
Οι μεγάλες αλλαγές είναι προϊόντα ανθρώπων που εμφορούνται από ιδεολογίες ικανές να ενεργοποιήσουν – εμπνεύσουν συμπεριφορές με στόχο την κοινωνική αλλαγή.
Όταν αυτές απουσιάζουν, τα οράματα ξεθωριάζουν και ο νέος «αυτοκαταναλώνεται» μέσα στο μικρόκοσμο των προσωπικών του αναγκών. Απογυμνώνεται από κάθε διάθεση για δράση και υπέρβαση και νομοτελειακά ωθείται στην παραίτηση και στην παθητικότητα.
Δ. «Με λογισμό και μ΄όνειρο»
Όσο κι αν οι νέοι απεχθάνονται τις διδαχές και δυσφορούν με τις ηθικολογίες δύσκολα θα διαφωνούσαν με τους στίχους – παιάνα του Ελύτη που πέρα από τον προτρεπτικό τους χαρακτήρα καταγράφουν και την ευθύνη της νέας γενιάς.
«Είσαι νέος …..Παραλαμβάνεις απ΄ τους Δίες τον κεραυνό. Και ο κόσμος σου υπακούει. Εμπρός λοιπόν! Από σένα η άνοιξη εξαρτάται. Τάχυνε την αστραπή»
(«ο μικρός ναυτίλος»).
Με εφόδια, λοιπόν, το «λογισμό και το όνειρο» (την ορθολογική σκέψη και τη δημιουργική φαντασία) η νεολαία μπορεί να πορευθεί στο δρόμο της δημιουργίας και της αλλαγής. Μία νεολαία που έχει δικαίωμα στο «όραμα και το λάθος» και με όπλα το «ρεαλισμό και την ουτοπία» μπορεί και πρέπει να αμφισβητεί, να κρίνει και να αντιστέκεται σε κάθε μορφή παρακμής.
Το μέλλον προσκαλεί και προκαλεί τους νέους στη διαμόρφωση μιας άλλης ζωής. Να παράγουν ιδέες και όχι άκριτα να υπηρετούν τις διάφορες ιδεολογίες ή να καταναλώνουν αστόχαστα φθηνά ιδεολογήματα. Η αλλαγή χρειάζεται άτομα που μπορούν να δρουν συλλογικά αλλά και να αναπτύσσουν πρωτοβουλίες συνυφαίνοντας τις ατομικές προσδοκίες με τις συλλογικές ανάγκες.
Η διάψευση των ελπίδων, οι αποτυχίες της ζωής, το αίσθημα του αδικημένου και η απογοήτευση από την εικόνα της κοινωνίας δεν μπορούν να αποτελούν πάντα αιτίες για την απροθυμία των νέων να συμμετάσχουν στο «πείραμα» για αλλαγή.
Ούτε η επίκληση των στίχων του Γ. Σεφέρη μπορεί και πρέπει να αναπαράγει σε μόνιμη βάση την παραίτηση και τη δυσπιστία απέναντι στο εφικτό της αλλαγής και της ανατροπής:
«Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν υποταχτείτε. /Υποταχτήκαμε και βρήκαμε τη στάχτη…./Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν εγκαταλείψετε τη ζωή σας./ Εγκαταλείψαμε τη ζωή μας και βρήκαμε τη στάχτη./ …Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας, τώρα που δεν έχουμε πια τίποτα»
(«Τετράδιο γυμνασμάτων» Άντρας).