«Το βιβλίο αυτό είναι γέννημα της ψυχοθεραπευτικής εργασίας πολλών ετών, σε συνδυασμό με μία δική μου τάση να εκφράζω σκέψεις και συναισθήματα μέσω σκίτσων», λέει στη HuffPost Greece η διδάκτωρ κλινικής ψυχολογίας και ψυχοθεραπεύτρια Κατερίνα Αγγελή, για το βιβλίο της με τίτλο «Νικώ τον πανικό» (εκδόσεις Πεδίο).
Όλο και πιο συχνά ακούμε ανθρώπους γύρω μας να μιλούν για το ότι βιώνουν κρίσεις πανικού. Το πιθανότερο είναι ότι πολλοί από αυτούς αργά ή γρήγορα θα ζητήσουν βοήθεια από έναν ψυχοθεραπευτή ώστε να κατανοήσουν τι τους συμβαίνει και να το καταπολεμήσουν, επικοινωνώντας τα συναισθήματα, τα συμπτώματα και γενικότερα την εμπειρία τους.
Τι είναι ο πανικός και πότε εμφανίζεται; Η "σκιτσοϊστορία” της κας Αγγελή παρουσιάζει τις κρίσεις, τη ζωή πριν και με τον πανικό, τον φόβο, την απόγνωση και την απόφαση ο παθών να αντιμετωπίσει όσα συμβαίνουν στο μυαλό και το σώμα του και την κατάληξη αυτής της μάχης.
Η κα Αγγελή μιλά για τις κρίσεις πανικού και τη μορφή τους, τη διαδικασία συγγραφής του βιβλίου, το ”τέρας” και την ψυχοθεραπεία.
Τι είναι οι κρίσεις πανικού και πότε τις βιώνουμε;
Η κρίση πανικού είναι ένα ξαφνικό επεισόδιο πολύ έντονου άγχους, που χαρακτηρίζεται από σωματικά συμπτώματα (ταχυκαρδία, τρέμουλο, δύσπνοια, εφίδρωση, ζάλη κτλ.) και τρομακτικές σκέψεις που ερμηνεύουν αυτά τα συμπτώματα ως κάτι καταστροφικό (“παθαίνω έμφραγμα”, “θα λιποθυμήσω”, κτλ.). Οι σκέψεις αυτές τρομοκρατούν το άτομο, εντείνουν το στρες και τα σωματικά συμπτώματα, τα οποία με τη σειρά τους τροφοδοτούν τις τρομοκρατικές σκέψεις, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο που κορυφώνει την κρίση, οδηγώντας σε μία πραγματικά τρομακτική εμπειρία, κάνοντάς το άτομο που τη βιώνει να αισθάνεται απειλή και απώλεια ελέγχου. Στην πραγματικότητα, η κρίση πανικού είναι μεν μία εξαιρετικά δυσάρεστη εμπειρία, αλλά δεν αποτελεί πραγματικό κίνδυνο για τη ζωή και την υγεία του ατόμου. Ωστόσο, ο φόβος της κρίσης πανικού και οι στρατηγικές επιφυλακής και αποφυγής που αρχίζει να χρησιμοποιεί το άτομο για να “προλάβει” μία επόμενη κρίση μπορεί να φτάσουν σε σημείο να πλήξουν σοβαρά την ποιότητα ζωής του και τη λειτουργικότητά του.
Tο βιβλίο σας «Νικώ τον πανικό» φαίνεται να είναι ένα εγχειρίδιο αυτοδιαχείρισης. Μπορεί να λειτουργήσει σαν ψυχοθεραπεία;
Κανένα βιβλίο δεν μπορεί να λειτουργήσει σαν ψυχοθεραπεία. Η ψυχοθεραπεία αποτελεί μία σταθερή σχέση εμπιστοσύνης και στήριξης με ξεκάθαρους ρόλους, που βασίζεται σε κάποιες αρχές και μεθόδους και εξατομικεύεται ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε θεραπευόμενου και τα χαρακτηριστικά του θεραπευτή. Τα βιβλία αυτοβοήθειας μπορεί να λειτουργήσουν βοηθητικά, αφενός βοηθώντας τον αναγνώστη να αναγνωρίσει και να κατανοήσει σε κάποιο βαθμό τη φύση των δυσκολιών του και αφετέρου δείχνοντάς του ότι ΥΠΑΡΧΕΙ τρόπος αντιμετώπισής τους, μιας και πολλοί πάσχοντες από κρίσεις πανικού θεωρούν ότι δε θα απαλλαγούν ποτέ από αυτές και ότι δεν υπάρχει τρόπος να τις αντιμετωπίσουν και να… νικήσουν τον πανικό. Τα βιβλία αυτοβοήθειας μπορεί να χρησιμοποιηθούν επίσης επικουρικά σε μία ψυχοθεραπευτική διαδικασία, καθώς παρέχουν γνώση για συγκεκριμένες καταστάσεις και ενδείξεις για το πώς μπορούν αυτές να αντιμετωπιστούν.
Μπορείτε να περιγράψετε τη διαδικασία συγγραφής του βιβλίου; Πώς προέκυψαν οι σκιτσοϊστορίες;
Το βιβλίο αυτό είναι γέννημα της ψυχοθεραπευτικής εργασίας πολλών ετών, σε συνδυασμό με μία δική μου τάση να εκφράζω σκέψεις και συναισθήματα μέσω σκίτσων. Από τα πρώτα χρόνια της άσκησης του επαγγέλματος άρχισα να δοκιμάζω να εκφράσω ψυχοθεραπευτικές έννοιες μέσω σκίτσων και οι αντιδράσεις των θεραπευόμενών μου ήταν πολύ ενθαρρυντικές…Μου έλεγαν πόσο πολύ τους βοηθούσε να έχουν σε εικόνα αυτά που λέμε, τόσο για να τα κατανοήσουν καλύτερα, όσο και για να τους εντυπωθούν με ένα πιο βιωματικό τρόπο και να μπορούν να ανατρέχουν σε αυτά μεταξύ των συνεδριών μας, ως υπενθύμιση του περιεχομένου των συνεδριών, αλλά και της θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης και στήριξης που είχαμε αναπτύξει. Έχοντας λοιπόν αυτή την ανατροφοδότηση, συνέχισα να σκιτσάρω στη θεραπεία και σιγά σιγά άρχισα να φτιάχνω στο μυαλό μου “ιστορίες ψυχοθεραπείας” μέσα από σκίτσα. Έχοντας παρακολουθήσει πολλούς θεραπευόμενους με κρίσεις πανικού, είχα συγκεντρώσει πολλές ιδέες για να περιγράψω -μέσω σκίτσων- βιώματα που σχετίζονται με αυτές. Έτσι, η πρώτη σκιτσοϊστορία που ολοκλήρωσα ήταν το “Νικώ τον πανικό”, η οποία είναι και η πρώτη της σειράς “Πες το με ένα σκίτσο”. Στον πρόλογο του βιβλίου περιγράφω τις περιπέτειες της σκιτσοϊστορίας μου -με αντίπαλο ένα δικό μου “τέρας”- μέχρι να φτάσει στις εκδόσεις “Πεδίο” και στο τυπογραφείο.
Πρωταγωνιστής είναι ένα πλασματικό, εσωτερικό «τέρας» που παρουσιάζεται μέσω σκίτσων και μιας δομημένης ιστορίας. Είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος κατανόησης των όσων συμβαίνουν στο μυαλό και το σώμα μας την ώρα του πανικού;
Η ιδέα του “τέρατος” προέκυψε στην προσπάθεια να περιγράψω με σαφή τρόπο τις ποιότητες και τη μορφή κάποιων αυτο-υπονομευτικών πλευρών του εαυτού. Στην περίπτωση του πανικού, αυτή η πλευρά μπορεί να παρομοιαστεί με ένα “τέρας” που εισβάλλει στον ψυχισμό και βομβαρδίζει το άτομο με τρομοκρατικά σενάρια. Έτσι, αντί να πω “σκέφτεσαι ότι θα πεθάνεις”, λέω “είναι σαν να σου επιτίθεται ένα τρομακτικό τέρας και σε βομβαρδίζει με τρομακτικές σκέψεις, λέγοντάς σου τα χειρότερα σενάρια και τρομοκρατώντας σε” και ταυτόχρονα το σχεδιάζω, ή το σχεδιάζουμε μαζί με το θεραπευόμενο, δίνοντάς του μορφή και βάζοντάς το να εκστομίζει τις αρνητικές καταστροφικές σκέψεις. Με αυτόν τον τρόπο, το άτομο που υποφέρει μπορεί να αισθανθεί την ανάγκη να αμυνθεί και να πολεμήσει ενάντια στο εσωτερικό του “τέρας”, το οποίο είναι μια πολύ καλή αρχή. Μην ξεχνάμε ότι οι κρίσεις πανικού μπορεί να κάνουν το άτομο να νιώθει αβοήθητο, ηττημένο και αδύναμο να παλέψει. Έχω διαπιστώσει στην κλινική πράξη ότι αυτός ο τρόπος έκφρασης και επικοινωνίας ψυχοθεραπευτικών εννοιών είναι εξαιρετικά αποτελεσματικός. Το “τέρας” γίνεται ένας σύντομος τρόπος να επικοινωνήσουμε με το θεραπευόμενο συναισθήματα και καταστάσεις, να συμμαχήσουμε εναντίον του και να παλέψουμε μαζί, να αξιοποιήσουμε και να τροποποιήσουμε τεχνικές παρέμβασης.
Σε ποιους ανθρώπους είναι περισσότερο πιθανόν να εμφανιστεί ο πανικός;
Η εμφάνιση των κρίσεων πανικού καθορίζεται από πολλούς παράγοντες. Υπάρχουν παράγοντες που προετοιμάζουν το έδαφος για την εμφάνιση της πρώτης κρίσης πανικού. Σε αυτούς μπορεί να περιλαμβάνονται η αγχώδης ιδιοσυγκρασία, ο τρόπος με τον οποίο το άτομο έχει μεγαλώσει, πρώιμες τραυματικές εμπειρίες που το καθιστούν ευάλωτο, η δομή της προσωπικότητας, ο τρόπος με τον οποίο το άτομο βιώνει τον εαυτό του και διαχειρίζεται τις σχέσεις και τα συναισθήματά του κ.ά. Εν συνεχεία, υπάρχουν παράγοντες που προκαλούν/εκλύουν την πρώτη κρίση πανικού. Συνήθως η κρίση πανικού συμβαίνει σε μία δύσκολη περίοδο της ζωής του ατόμου και ξεκινάει με ένα σωματικό σύμπτωμα, το οποίο το άτομο το αντιλαμβάνεται ως απειλητικό (π.χ. μία δύσπνοια σε ένα γεμάτο λεωφορείο μπορεί να ερμηνευθεί ως “θα σκάσω, θα πεθάνω”), όπως αναφέραμε και παραπάνω, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ο φαύλος κύκλος αρνητικών σκέψεων-άγχους-σωματικών συμπτωμάτων που κλιμακώνει την κρίση. Τέλος, υπάρχουν παράγοντες που συντηρούν τις κρίσεις πανικού. Το βίωμα της κρίσης πανικού είναι τόσο τρομακτικό, που το άτομο μετά την πρώτη κρίση μπαίνει σε επιφυλακή για την επανεμφάνισή της και κτίζει στρατηγικές για να την αποφύγει (π.χ. τσεκάρει το σώμα του για σωματικά συμπτώματα ώστε να είναι προετοιμασμένος/η και να “το προλάβει”, αποφεύγει το μέρος όπου του συνέβη για πρώτη φορά). Οι στρατηγικές αυτές συντηρούν το πρόβλημα, καθώς ανακουφίζουν βραχυπρόθεσμα το άτομο, δίνοντάς του μία πρόσκαιρη αίσθηση ότι ελέγχει την κατάσταση, αλλά μακροπρόθεσμα το κάνουν να αισθάνεται σε συνεχή επαγρύπνηση, ότι το “τέρας” καραδοκεί μονίμως και ότι είναι αδύνατο να το αντιμετωπίσει.
“Στο βιβλίο αναφέρομαι στο πώς αντιμετωπίζει τις κρίσεις πανικού ο περίγυρος του ατόμου, το οποίο συχνά δημιουργεί δευτερογενώς προβλήματα και εντείνει τις κρίσεις”
Όταν κάποιος περνάει κρίση πανικού, τις περισσότερες φορές έχει την αίσθηση ότι πεθαίνει ή ότι αυτό που νιώθει εκείνη τη στιγμή δε θα περάσει. Με ποια μορφή μπορεί να εμφανιστεί ο πανικός και ποια είναι συνήθως η διάρκειά του;
Πράγματι, την ώρα της κρίσης πανικού το άτομο βομβαρδίζεται από τρομοκρατικές σκέψεις… Αν δεν υπάρχουν τέτοιες σκέψεις, δεν υπάρχει κρίση πανικού, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της! Προσοχή όμως: Αυτό δε σημαίνει ότι έχουν δίκιο όσοι λένε “Όλα στο μυαλό σου είναι!”. Αυτή είναι μία παρατήρηση που συχνά διατυπώνεται καλοπροαίρετα, όμως δε βοηθάει καθόλου, μιας και μειώνει τη σημασία του βιώματος του ατόμου, το οποίο είναι πράγματι πολύ τρομακτικό, και το κάνει να φαίνεται εύκολο να ξεπεραστεί, ενώ στην πραγματικότητα συχνά δεν είναι. Στο βιβλίο αναφέρομαι στο πώς αντιμετωπίζει τις κρίσεις πανικού ο περίγυρος του ατόμου, το οποίο συχνά δημιουργεί δευτερογενώς προβλήματα και εντείνει τις κρίσεις. Για παράδειγμα, η παρατήρηση “Όλα στο μυαλό σου είναι! Μην αγχώνεσαι!” υπονοεί (χωρίς να έχει τέτοια πρόθεση αυτός που το λέει) ότι είναι εύκολο κάποιος να μην αγχώνεται επειδή απλώς του το είπαν ως υπόδειξη (!) και μπορεί να κάνει το άτομο να αισθανθεί -συχνά χωρίς να το συνειδητοποιεί- άσχημα με τον εαυτό του (“αφού έτσι πρέπει να κάνω κι εγώ δεν μπορώ, κάτι πάει πολύ στραβά με εμένα”), εντείνοντας το άγχος και τροφοδοτώντας τον εσωτερικό κριτή (να και άλλη μία αυτο-υπονομευτική πλευρά του εαυτού), με αποτέλεσμα το “τέρας” του πανικού να “ταϊζεται” και να μεγαλώνει. Αλλά ας επιστρέψουμε στις τρομοκρατικές σκέψεις. Μπορεί να είναι “θα πεθάνω”, “παθαίνω καρδιακή προσβολή”, “θα σκάσω, δεν μπορώ να πάρω ανάσα”, “θα λιποθυμήσω”, “χάνω τον έλεγχο, τρελαίνομαι”, “θα ρεζιλευτώ” και άλλες παρόμοιου τύπου. Επίσης πράγματι, την ώρα της κρίσης, το άτομο αισθάνεται ότι δε θα περάσει ποτέ, είναι σαν να του λέει το τέρας “δε θα φύγω ποτέ!”. Αυτές οι σκέψεις φυσικά είναι μη ρεαλιστικές, αλλά την ώρα της κρίσης είναι πειστικότατες και το άτομο δεν τις ξεχωρίζει ως σκέψεις, αντιθέτως νιώθει ότι είναι η πραγματικότητα.
Πώς θα αντιμετωπίσουμε τις κρίσεις πανικού, χωρίς τη χορήγηση φαρμάκων;
Η ψυχοθεραπεία βοηθάει στην αντιμετώπιση των κρίσεων πανικού. Η κάθε ψυχοθεραπευτική κατεύθυνση προσεγγίζει το πρόβλημα από διαφορετική οδό και με διαφορετικό σκεπτικό κατανόησης, με κοινό τελικό στόχο την ευημερία του. Η Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική προσέγγιση ασχολείται με το εδώ-και-τώρα, την περιγραφή και την κατανόηση των μηχανισμών που προκαλούν τις κρίσεις πανικού και την εκπαίδευση σε αυτούς (η γνώση διώχνει τα τέρατα!). Επίσης, ασχολείται με την κατανόηση των παραγόντων από το ιστορικό του ατόμου που το κατέστησαν ευάλωτο στην εμφάνιση των κρίσεων. Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να έχουν κάνει το άτομο να αισθάνεται ευάλωτο σε κινδύνους και να μην έχει εμπιστοσύνη στην ικανότητά του να αντεπεξέλθει σε δύσκολες καταστάσεις. Τέλος, εξοπλίζει το άτομο με τρόπους να τις αντιμετωπίσει, εκπαιδεύοντάς το σε δεξιότητες που το βοηθούν να “δυναμώσει” απέναντι στο τέρας και να το αντιμετωπίσει, όπως η αμφισβήτηση των τρομοκρατικών σκέψεων, η χαλάρωση, η απόσπαση της προσοχής κ.ά. Όλα αυτά βέβαια γίνονται στο έδαφος μίας θεραπευτικής σχέσης και συμμαχίας, στην οποία σταδιακά ο θεραπευόμενος εμπιστεύεται το θεραπευτή και συνδέεται μαζί του και ο θεραπευτής γνωρίζει το θεραπευόμενο και κατανοεί τις δυσκολίες του και το υπόβαθρό τους. Καμία κρίση πανικού δεν είναι ίδια με μία άλλη! Το κάθε άτομο “κουβαλάει” τη δική του ιστορία, η “κορυφή του παγόβουνου” της καθεμίας είναι οι κρίσεις πανικού. Ο θεραπευτής γνωρίζει το άτομο και κάτω από το παγόβουνο, αναζητώντας τους παράγοντες που το έφτασαν στο εδώ-και-τώρα.
“Το κάθε άτομο “κουβαλάει” τη δική του ιστορία, η “κορυφή του παγόβουνου” της καθεμίας είναι οι κρίσεις πανικού”
Η Θεραπεία Σχημάτων είναι μία προσέγγιση που αναπτύχθηκε αρχικά στους κόλπους της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Θεραπείας και εντάσσει στην πρακτική της Γνωσιακές Συμπεριφοριστικές τεχνικές. Ωστόσο, η προσέγγισή της εστιάζει περισσότερο σε αυτά που υπάρχουν “κάτω από την κορυφή του παγόβουνου” και σχετίζονται με το πώς βιώνει το άτομο τον εαυτό του βάσει των εμπειριών της παιδικής ηλικίας και την κάλυψη ή μη κάλυψη των συναισθηματικών του αναγκών κατά τη διάρκειά της Για παράδειγμα, συχνά στις αγχώδεις διαταραχές το άτομο βιώνει τον εαυτό του ως αβοήθητο, ευάλωτο και αδύναμο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Πίσω από αυτό, στην ιστορία του, μπορεί να βρούμε ότι δεν έχει καλυφθεί η ανάγκη του για ασφάλεια και/ή αυτονομία κατά τα παιδικά του χρόνια, κτίζοντας ένα σχήμα ευαλωτότητας και/ή εξάρτησης.
Αν οι κρίσεις πανικού ξεπεραστούν με οποιονδήποτε τρόπο, υπάρχει περίπτωση να επανεμφανιστούν σε βάθος χρόνου;
Ναι, οι κρίσεις πανικού μπορεί να επανεμφανιστούν. Όπως λέει και το βιβλίο, οι κρίσεις πανικού μπορεί να εμφανίζονται σαν καμπανάκι υπενθύμισης, όταν για καιρό φορτώνουμε τον εαυτό μας με βάρη χωρίς να το συνειδητοποιούμε και “το ποτήρι ξεχειλίζει” επειδή δεν έχουμε καταλάβει ότι σιγά-σιγά γέμιζε. Αν όμως το άτομο έχει δουλέψει με τον εαυτό του, καμία επόμενη κρίση δεν είναι σαν την πρώτη. Γιατί πλέον υπάρχει η γνώση και η κατανόηση του τι είναι, τι μπορεί να σημαίνει και πώς αντιμετωπίζεται. Αν κάποιος θέτει ως στόχο “δε θέλω να το ξαναπάθω ποτέ!”, αυτό είναι μία μη ρεαλιστική προσδοκία που μπορεί να τον γεμίζει άγχος και ουσιαστικά να συντηρεί το πρόβλημα. Το βλέπουμε και στο βιβλίο: όσο τρέχουμε μακριά από τις κρίσεις, τόσο αυτές μας κυνηγούν! Τι μπορούμε να κάνουμε για να αποτρέψουμε την εμφάνισή τους; Το να φροντίζουμε τον εαυτό μας και να είμαστε σε επαφή με αυτά που μας συμβαίνουν και τα συναισθήματά μας μπορεί να μας προστατεύει από το να “ξεχειλίσουμε”.
Έχει παρατηρηθεί αύξηση της χρήση ηρεμιστικών φαρμάκων τα τελευταία χρόνια;
Θέλω να τονίσω πρώτα ότι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν ψυχοθεραπευτική βοήθεια, προσπαθώντας με αυτόν τον τρόπο να πάρουν τον έλεγχο της ζωής τους στα χέρια τους και να ανακαλύψουν πράγματα για τον εαυτό τους. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι η επίσκεψη σε ψυχολόγο αποτελεί πλέον ταμπού για όλο και λιγότερους ανθρώπους. Επίσης, όλο και περισσότεροι ψυχολόγοι, ψυχίατροι και παιδοψυχίατροι εκπαιδεύονται στην ψυχοθεραπεία σε οργανωμένα προγράμματα εκπαίδευσης που πληρούν αυστηρές προδιαγραφές, οπότε η ποιότητα των ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών βελτιώνεται. Έχει βέβαια σημασία κάποιος να επιλέξει έναν κατάλληλα εκπαιδευμένο θεραπευτή. Αναφορικά με τη φαρμακευτική αγωγή τώρα: σε κάποιες περιπτώσεις είναι βοηθητική ή ακόμα και απαραίτητη, προκειμένου το άτομο να μπορέσει να σταθεί λίγο καλύτερα στα πόδια του και να παλέψει με τα “τέρατά” του. Η φαρμακευτική αγωγή όμως πρέπει να συστήνεται από ψυχίατρο ή -σε περίπτωση που πρόκειται για ανήλικο- από παιδοψυχίατρο, καθότι πρέπει να είναι εξατομικευμένη και να παρακολουθείται από ειδικό η πορεία του ατόμου που τη λαμβάνει.
