«Η εφηβική βία είναι φαινόμενο πολύπλοκο, ανησυχητικό και δύσβατο, τόσο στην κατανόηση όσο και στην κατανίκησή του. Ωστόσο, η ίδια η πολυπλοκότητα του φαινομένου είναι και η αχίλλειος πτέρνα του […] Για παράδειγμα, η ισχυρότερη βόμβα απενεργοποιείται αν απλώς εξουδετερώσεις τον πυροκροτητή της….»
Σαφές και ευανάγνωστο, γραμμένο με μορφή και λογική εγχειριδίου, το βιβλίο του ψυχιάτρου, ψυχαναλυτή και οικογενειακού θεραπευτή Νίκου Σιδέρη «Δύναμη και Βία στην Εφηβεία» (εκδόσεις Μεταίχμιο), απαντά στην αμηχανία όλων μας: Η εφηβική βία μπορεί να φαίνεται άτρωτη, αλλά δεν είναι.
Η κυκλοφορία του συνέπεσε με την έξαρση βίας που καταγράφηκε ήδη από την έναρξη του σχολικού έτους με 12 εξαιρετικά σοβαρές επιθέσεις για αρχή και στη συνέχεια με πολλές άλλες, και μάλιστα με πρωταγωνιστές κυρίως μαθητές Γυμνασίου.
Αφιερωμένο από τον συγγραφέα, ο οποίος ασχολείται με το ζήτημα της βίας των ανηλίκων, ιδίως με τη μορφή bullying, εδώ και πολλά χρόνια, «στους γονείς και τους δασκάλους, που σηκώνουν το κύριο - πικρό - φορτίο ως προς τη σχολική βία και γενικότερα τη βία των εφήβων και των ανηλίκων, αλλά δεν θέλουν να το βάλουν κάτω», στέλνει το μήνυμα ότι αντίθετα από τον κοινό τόπο «Οι έφηβοι δεν έχουν θετικά πρότυπα», έχουν και παραέχουν.
Όπως μάς λέει, «Είναι ο κόσμος των υπερηρώων και του ιπποτισμού. Τα παιδιά τούς λατρεύουν και ταυτίζονται μαζί τους. Όμως εμείς οι μεγάλοι, μέσα σε μεγαλειώδη υπεροψία, αγνοούμε και δεν αξιοποιούμε ένα τέτοιο τεράστιο παιδαγωγικό κεφάλαιο, που ήδη ενυπάρχει στην ψυχή και τον κόσμο των παιδιών και των εφήβων».
Από το «επειδή μπορώ» και τη «μαγεία του κακού» μέχρι τις «βιωμένες εμπειρίες ανταμειβόμενης βίας δίχως συνέπειες», ο Νίκος Σιδέρης προσεγγίζει το φαινόμενο με εξαιρετική νηφαλιότητα και προτείνει μία ρηξικέλευθη προσέγγιση, χωρίς να χαρίζεται -πολύ σωστά- σε κανέναν μας.
- Κύριε Σιδέρη, γιατί αυτή η τόσο απότομη έξαρση του φαινομένου; Μήπως πρόκειται για ακόμα ένα απότοκο της πανδημίας; Μήπως συνδέεται εμμέσως με την ενδοοικογενειακή βία, που επίσης καταγράφει έξαρση τα τελευταία δύο - τρία χρόνια;
Ν.Σ.: Η αναδρομή στην πανδημία ισοδυναμεί με ερμηνευτική επίκληση ενός απολύτως συγκυριακού και ακραίου, εξωτικού παράγοντα, ο οποίος παρήλθε και αργά ή γρήγορα θα σβήσουν οι απόηχοί του -άρα θα τη γλιτώσουμε από τις επιπτώσεις του. Πρόκειται για αμυντική και αντιπαραγωγική άρνηση της πραγματικότητας, που εικονογραφεί τη γενικότερη στάση της κοινωνίας μας απέναντι στο ανοίκειο και τραυματικό φαινόμενο της παροξυμμένης εφηβικής βίας, η οποία αναλύεται διεξοδικά στο βιβλίο μου.
“Οι πράξεις κακοποίησης, όπως δείχνουν οι έρευνες, δεν οδηγούν σε απαξία τους δράστες, αλλά τους προσδίδουν τον προσδιορισμό «μάγκες» - κι ας πρόκειται απλώς για ψευτόμαγκες”
Η διάχυση της βίας σε πλήθος πεδία του κοινωνικού βίου είναι αναμενόμενη και υπαρκτή. Ωστόσο, η προσοχή, ο στοχασμός και η πράξη μας καλύτερα να επικεντρωθεί στην ειδοποιό ιδιαιτερότητα της σημερινής εφηβικής βίας, αντί να διαλύεται σε μία άμορφη «κοινωνική σούπα», η οποία απολήγει σε δύο στάσεις: Ή «τίποτα δεν μπορεί να γίνει» (απόγνωση και παραίτηση) ή «για να γίνει κάτι, πρέπει να αλλάξει ολόκληρη η κοινωνία και ο πολιτισμός» (μια κακώς νοούμενη «ολιστική προσέγγιση»).
Πάντως, σίγουρα υπάρχει ένας παράγοντας που τροφοδοτεί δραματικά την επιδημία της εφηβικής βίας. Είναι η μιντιακή υπερτροφική και απρόσφορη παρουσίαση των γεγονότων, που δίνει σε κάθε χαμένη εφηβική ψυχή την ευκαιρία και την υπόσχεση της δεκαπεντάλεπτης διασημότητας. Δηλαδή, το να γίνει κάποιος κακοποιητής γνωστός με τον τρόπο του Ηρόστρατου, ο οποίος, για να εξασφαλίσει μια υστεροφημία, έβαλε φωτιά και κατέστρεψε τον ναό της Αρτέμιδας στην Έφεσο…
- Ποιος είναι ο κεντρικός μηχανισμός του φαινομένου, τον οποίο αποκαλείτε «πυρηνική αντίδραση της βίας»;
Ν.Σ.: Το πιο αινιγματικό και ανησυχητικό στοιχείο της σημερινής εφηβικής βίας είναι η σαγήνη που ασκεί σε παιδιά και εφήβους (και όχι μόνο…). Πυρηνική αντίδραση της βίας αποκαλώ τον θεμελιώδη μηχανισμό του φαινομένου, που τρέφει και τρέφεται από αυτή τη νοσηρή σαγήνη και απόλαυση και συνοψίζεται ως εξής:
- Πρόκειται για αλυσιδωτή αντίδραση που απολήγει σε καταστροφική έκρηξη και μακρόχρονη μόλυνση του χώρου, των ψυχών και των σχέσεων.
- Ο ναρκισσισμός, ως ατεχνία και έλλειμμα ανθρώπινης σχέσης και αγάπης, διαμορφώνει το λίκνο όπου φυτρώνει και θεριεύει η αίγλη της δύναμης, η σαγήνη της βίας και η απόλαυση του κακού.
- Και το όλο σύμπλεγμα εμφανίζεται ως ακατανίκητο, προστατευόμενο από την πανοπλία της σαγήνης.
-Το κλειδί για την κατανίκηση της εφηβικής βίας, γράφετε, είναι «η αποδόμηση της μαγείας του κακού». Τι ορίζεται ως μαγεία του κακού και γιατί γοητεύει τους εφήβους;
Ν.Σ.: Η σαγήνη της δύναμης και της βίας είναι οι Σειρήνες που καλούν κοντά τους τις άγουρες ψυχές και τις κατασπαράζουν. Πού οφείλεται όμως αυτή η σαγήνη; Σχηματικά, ο μηχανισμός συνοψίζεται ως εξής:
Ο έφηβος αναζητά εναγωνίως μια αναφορά που θα του εγγυηθεί ότι ο κόσμος υπάρχει και είναι έτσι, και ότι ο ίδιος καλώς υπάρχει έτσι όπως είναι. Ένα μέτρο της λογικής του κόσμου και της θέσης του μέσα σ’ αυτόν. Στους ενήλικες, σήμερα, αυτή η εγγύηση είναι το χρήμα (καταναλωτικός ναρκισσισμός).
Στους εφήβους, όμως, δεν μπορεί να είναι το χρήμα! Ούτε είναι κάτοχοί του ούτε ανήκει στις παιδικές επιθυμίες ούτε είναι συστατικό της παιδικής αγάπης.
Ποιο μπορεί να είναι λοιπόν το θεμέλιο της εφηβικής υπαρξιακής βεβαιότητας, που χωρίς αυτή τα πάντα είναι ανυπόστατα και η ψυχή παραδέρνει στο κενό; Μήπως η δύναμη; Η δύναμη του φαίνεσθαι, του σώματος και της συμπεριφοράς κατάλληλα σκηνοθετημένη, ώστε να αποπνέει αίγλη, γοητεία, ισχύ και επιβολή; Όλα δείχνουν ότι αυτή είναι η εναλλακτική αναφορά όπου προσφεύγουν σήμερα οι έφηβοι για να μη χαθούν: Ένα αγαθό που θεωρούν ότι διαθέτουν σε αφθονία και ορίζει τον κόσμο και μια θέση για μένα μέσα του.
Χαρακτηριστικά, ένας δωδεκάχρονος, θύμα πολύμηνου εξουθενωτικού bullying, έρχεται σε απόγνωση και ζητά ψυχολογική στήριξη και θεραπεία. Αντί, ωστόσο, να πνέει μένεα εναντίον του πρωτεργάτη της κακοποίησής του, λέει κάποια στιγμή: «Θέλει να είναι ο κυρίαρχος στην τάξη. Όπως το ίδιο θέλω και εγώ». Η σαγήνη της δύναμης και της βίας είναι εδώ απτή. Το ίδιο και η λειτουργία αυτής της αναφοράς: Δίνει στον κόσμο μορφή και νόημα και σε μένα χάρτη και σκοπό.
Όταν η δύναμη και η βία, ισχυρά επενδυμένες, γίνονται τρόπος σκέψης και πράξης, τότε συναντούν και ένα τρίτο, μοιραίο συστατικό, που κλειδώνει το όλο σύστημα, το κάνει να φαίνεται «αυτονόητα ακατανίκητο». Πρόκειται για την απόλαυση του κακού. Πρόκειται για ροπή έμφυτη σε κάθε ανθρώπινο ψυχισμό, που τεχνικά ονομάζεται «σαδισμός» και αντιστοιχεί στην ηδονή που αισθάνομαι βλέποντας το κακό που υφίσταται ο άλλος.
Προφανώς, αν ο σύμφυτος σαδισμός αφεθεί ανεξέλεγκτος, θα έχει καταστροφικές συνέπειες για την κοινωνική συμβίωση. Γι’ αυτό και η ψυχή και ο πολιτισμός έχουν επινοήσει μια σειρά ελέγχους και αντιρροπήσεις, όπως ο σεβασμός και η συμπόνια για τον άλλον, η ενοχή, η ντροπή, η κοινωνική αποδοκιμασία και απαξία, ο φόβος της τιμωρίας… Μόνο που σήμερα ζούμε την έκπτωση αυτών των προστατευτικών ρυθμίσεων. Ο άλλος, για τον νάρκισσο, είναι απλώς αντικείμενο ευχαρίστησης και εκμετάλλευσης. Η ενοχή εξορκίζεται και η ντροπή χλευάζεται ως αδυναμία και περιορισμός μιας κακώς νοούμενης εγωκεντρικής «αυτονομίας».
Οι πράξεις κακοποίησης, όπως δείχνουν οι έρευνες, δεν οδηγούν σε απαξία τους δράστες, αλλά τους προσδίδουν τον προσδιορισμό «μάγκες» - κι ας πρόκειται απλώς για ψευτόμαγκες, αφού προσπαθούν να κάνουν επίδειξη δύναμης επιτιθέμενοι σε πιο αδύναμο, κάτι που για τους αληθινούς μάγκες θεωρείται ξεφτίλα. Όσο για τον φόβο της τιμωρίας, το αφήνω ασχολίαστο. Θυμίζω μόνο πόσες φορές γονείς ξυλοκοπούν εκπαιδευτικούς επειδή ενόχλησαν το παιδί τους, το οποίο κακοποιούσε άλλα παιδιά. Καθώς και το ότι πλήθος συμμαθητές του κοριτσιού και της αγέλης, που κακοποίησαν πρόσφατα μια δεκατετράχρονη, επιτέθηκαν στο θύμα της επίθεσης γιατί είναι «καρφί».
“Αντί εμείς οι μεγάλοι σε θέση παιδαγωγού να σπάμε το κεφάλι μας για να επινοήσουμε περιεχόμενα και τρόπους που θα μιλήσουν και θα επηρεάσουν τους εφήβους, καλύτερα να γνωρίσουμε τον κόσμο τους”
Έτσι λοιπόν απαρτιώνονται λατρεία της δύναμης, σαγήνη της βίας και απόλαυση του κακού σε ένα αξεδιάλυτο σύμπλεγμα, που όντως ενσαρκώνει τη μαγεία του κακού. Και όσο συνεχίζει να υπάρχει, καθιστά την εφηβική βία ακατάληπτη, ανοίκεια και ακατανίκητη.
- Μία φράση που επίσης κάνει εντύπωση διαβάζοντας το βιβλίο σας είναι το αφοπλιστικά κυνικό «επειδή μπορώ». Κάνω επίδειξη δύναμης και ασκώ βία επειδή μπορώ. Στάση που αντανακλά τις επιλογές μιας κοινωνίας σε κρίση - ή μήπως όχι;
Ν.Σ.: Ήδη αναλύσαμε τις επιπτώσεις της απουσίας καλού μέτρου των ανθρώπων, των πραγμάτων και των πράξεων. Το «επειδή μπορώ» συμπυκνώνει όσα είπαμε: Η δύναμη («μπορώ») καθιστά «φυσικά», «εύλογα» και «θεμιτά» («επειδή») τα πάντα. Ιδιαίτερα στους εφήβους, που συχνά χάνονται σε φαντασιώσεις ναρκισσιστικής παντοδυναμίας.
- Μεγαλύτερη ευθύνη φέρουν τελικά οι γονείς; Και εάν ναι, είναι το έλλειμμα αγάπης, είναι η παραμέληση, είναι «η πρώιμη έκθεση των παιδιών σε προσωπικά βιωμένες εμπειρίες ανταμειβόμενης βίας δίχως συνέπειες» (π.χ. video games), είναι οι γονεϊκές φαντασιώσεις, είναι όλα αυτά μαζί κι ακόμα παραπάνω;
Ν.Σ.: Είναι όλα αυτά μαζί - αλλά και κάτι παραπάνω: Η νοοτροπία του καταναλωτικού ναρκισσισμού, που οδηγεί σε αποσάθρωση της ανθρώπινης σχέσης και του κοινωνικού δεσμού. Με αποτέλεσμα, αντί ο πολιτισμός να αντιρροπεί, να πλαισιώνει και να μετουσιώνει τον ναρκισσισμό, πριμοδοτεί τις νοσηρές πλευρές του με τη μορφή του παραισθησιογόνου και του θανατηφόρου ναρκισσισμού.
- Ποια κατάσταση επικρατεί σε ό,τι αφορά το φαινόμενο της εφηβικής βίας (εντός της σχολικής κοινότητας και όχι σε συμμορίες, όπως επισημαίνετε) στην υπόλοιπη Ευρώπη; Πού κατατάσσεται η Ελλάδα;
Εικόνα πραγματική δεν έχω, ίσως κανείς δεν έχει. Σε τέτοιες τραυματικές ιστορίες, μηχανισμοί απάρνησης της πραγματικότητας και συγκάλυψης νομοθετικά κολάσιμων πράξεων οδηγούν στη δημιουργία ενός «μαύρου αριθμού» συμβάντων, που δεν καταγράφονται στα δημόσια αρχεία και δεν εμφανίζονται στις συλλογικές αναπαραστάσεις.
Ωστόσο, το θέμα δεν είναι σε τι σειρά μάς τοποθετεί η σύγκριση με άλλες κοινωνίες. Το δικό μας πρόβλημα καλούμαστε να λύσουμε, ακόμα και αν είναι μικρότερο από των γειτόνων.
-Από τις οικογένειες που απευθύνονται σε εσάς ζητώντας βοήθεια, περισσότερες είναι αυτές τα παιδιά των οποίων είναι θύτες ή θύματα; Και επίσης, ποια από τις δύο περιπτώσεις παρουσιάζει μεγαλύτερη δυσκολία ως προς την αντιμετώπισή της; Τι προκύπτει από την εμπειρία σας;
Ν.Σ.: Και παιδιά και γονείς ζητούν τη δική μου βοήθεια ή τη βοήθεια του Ινστιτούτου «Γαληνός». Όταν κάποια ψυχή κάνει αυτό το βήμα, αξίζει απέραντο σεβασμό και διακριτικότητα. Όσο για μένα και τους συνεργάτες μου, κάνουμε τη δουλειά μας όσο καλύτερα μπορούμε, ακόμα και στις πιο δύσκολες περιπτώσεις.
-Στο τέλος -ευτυχώς για όλους μας- το μήνυμά σας είναι θετικό: «Η εφηβική βία φαίνεται άτρωτη. Κι όμως νικιέται!». Και προτείνετε ένα μυστικό υπερόπλο. Το οποίο είναι;
Ν.Σ.: Η γενική ιδέα της στρατηγικής που προτείνω έχει δύο πυλώνες. Πρώτος πυλώνας, η αποδόμηση της μαγείας του κακού, αφού κάνει το πρόβλημα να φαίνεται άλυτο κι έτσι το προστατεύει. Δεύτερος πυλώνας είναι η μεθοδολογία που αποκαλώ «παιδαγωγική αξιοποίηση του ενυπάρχοντος» και σημαίνει το εξής: Αντί εμείς οι μεγάλοι σε θέση παιδαγωγού να σπάμε το κεφάλι μας για να επινοήσουμε περιεχόμενα και τρόπους που θα μιλήσουν και θα επηρεάσουν τους εφήβους, καλύτερα να γνωρίσουμε τον κόσμο τους.
Και εκεί θα δούμε ότι αντίθετα από τον κοινό τόπο «Οι έφηβοι δεν έχουν θετικά πρότυπα» έχουν και παραέχουν. Είναι ο κόσμος των υπερηρώων και του ιπποτισμού που ενσαρκώνουν. Τα παιδιά τούς λατρεύουν και ταυτίζονται μαζί τους. Όμως εμείς οι μεγάλοι, μέσα σε μεγαλειώδη υπεροψία, αγνοούμε και δεν αξιοποιούμε ένα τέτοιο τεράστιο παιδαγωγικό κεφάλαιο, που ήδη ενυπάρχει στην ψυχή και τον κόσμο των παιδιών και των εφήβων… Και το ίδιο ισχύει με τη συγκαταβατική περιφρόνηση που συχνά εκδηλώνουμε για τη μουσική που ακούνε, τα λόγια των τραγουδιών που τους συναρπάζουν και τα όμοια.
Η τεράστια απήχηση του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και συναφών μυθοπλασιών στους εφήβους οφείλεται σε καθοριστικό βαθμό στο ότι η αφετηριακή πλοκή -η διαμάχη όλων για το Δαχτυλίδι της Δύναμης- είναι μία ευανάγνωστη αναδιατύπωση της εφηβικής Μεγάλης Αυταπάτης. Ακόμη και ο Φρόντο, που έχει αναλάβει την ιερή αποστολή να καταστρέψει, με μεγάλο κίνδυνο, το καταραμένο Δαχτυλίδι της Δύναμης, ακόμη και αυτός, κάποιες φορές αισθάνεται την ακατανίκητη έλξη του πειρασμού της δύναμης που ενσαρκώνεται στο Δαχτυλίδι (απόσπασμα από το βιβλίο).
Ας ασχοληθούμε με αυτό, στο σπίτι και στο σχολείο, και θα δούμε να συμβαίνουν θαύματα - ιδιαίτερα αν ξεκινήσουμε κουβέντα με το παιδί μας με τέτοιες αναφορές από τα πιο τρυφερά του χρόνια. Αν, για παράδειγμα, το ενθαρρύνουμε λέγοντάς του «Κάν’ το όπως ο Μπάτμαν», που από μικρό παιδί τον λατρεύει, έχουμε μια καλή αφετηρία και βάση για να συγκροτηθεί το παιδί μας ως αυτόνομο, επιθυμούν και ηθικό υποκείμενο, που δεν χρειάζεται τη βία για να υπάρχει.