Ο Στωικισμός αποτελεί μία σημαντική φιλοσοφική σχολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ. – περίπου 250 μ.Χ.), η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα με κέντρο την «Ποικίλη Στοά» από όπου και πήρε το όνομά της η Σχολή.
Κατά τους Στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλογα ζώα αλλά και με τους Θεούς και πέραν του ενστίκτου διαθέτει και ηθική αίσθηση. Κύριο ζητούμενο του βίου είναι συνεπώς το να ζει κάποιος σύμφωνα με την φύση του, η οποία για τον άνθρωπο, μέσω της λογικότητάς του (στα λατινικά ratio), ωθεί προς την Αρετή, άρα το «κατά Φύσιν ζην» σημαίνει «κατ′ Αρετήν ζην». Τι σημαίνει όμως αυτό στην πραγματική ζωή και πώς η διδασκαλία των Στωικών επηρέασε έναν Αμερικανό πιλότο μετά από 1600 χρόνια;
Όλα ξεκινούν από τη διδασκαλία και τον βίο του Επίκτητου. Ο Επίκτητος (55-135 μ.Χ), ένας από τους διασημότερους όψιμους Στωικούς, ήταν αρχικά σκλάβος. Είχε περάσει πολλές δυσκολίες και γνώριζε πολύ καλά τι σημαίνει πόνος και πείνα. Για παράδειγμα, κούτσαινε από έναν άγριο ξυλοδαρμό που είχε δεχτεί. Όταν δήλωνε ότι ο νους μπορεί να παραμένει ελεύθερος, ενώ το σώμα είναι σκλαβωμένο, βασιζόταν στη δική του εμπειρία.
Αυτό δεν ήταν μια αφηρημένη θεωρία. Η διδασκαλία του περιλάμβανε πρακτικές συμβουλές για το πως να αντιμετωπίζει κανείς τον πόνο και την οδύνη. Δίδασκε, ότι «οι σκέψεις μας εξαρτώνται από εμάς».
Αυτή ήταν και η φιλοσοφία που επηρέασε τον αμερικανό πιλότο Τζέιμς Μπ. Στόκντεϊλ, που κατά τη διάρκεια του πολέμου με το Βιετνάμ καταρρίφθηκε πάνω από το Βόρειο Βιετνάμ.
Ο Στόκντεϊλ βασανίστηκε πολλές φορές κι έμεινε κλεισμένος στην απομόνωση για τέσσερα χρόνια. Κατόρθωσε να επιβιώσει εφαρμόζοντας όσα θυμόταν από τη διδασκαλία του Επίκτητου από ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο. Καθώς έπεφτε με το αλεξίπτωτο στην εχθρική ζώνη, αποφάσισε να μείνει ασυγκίνητος απ’όσα οι άλλοι θα του έκαναν, όσο σκληρά και αν ήταν. Αν δεν μπορούσε να τα αλλάξει, δεν θα τα άφηνε να τον επηρεάσουν.
Ο στωικισμός του έδωσε τη δύναμη να αντέξει τον πόνο και τη μοναχικότητα που θα είχαν διαλύσει ήδη τους πιλότους που θα βρίσκονταν στην ίδια θέση με εκείνον.
Οι Στωικοί φιλόσοφοι πίστευαν ότι αυτό που νιώθουμε για μια κατάσταση ή ένα γεγονός είναι ζήτημα επιλογής. Τα συναισθήματα δεν μας συμβαίνουν έτσι απλά. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να λυπούμαστε όταν δεν πετυχαίνουμε αυτό που θέλουμε, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να εξοργιζόμαστε όταν κάποιος μας εξαπατά. Οι Στωικοί πίστευαν πως τα συναισθήματα θολώνουν τη λογική και καταστρέφουν την κρίση. Δεν πρέπει απλώς να τα ελέγξουμε, αλλά όποτε είναι δυνατόν να τα αφαιρούμε εντελώς.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Επίκτητος βιώνει την ταραχώδη περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της οποίας κυριαρχούν οι πολιτικές διώξεις και η κοινωνική αβεβαιότητα κι ως εκ τούτου προκρίνει τη διέξοδο από τα υπαρξιακά διλήμματα, αντί της ενασχόλησης με τη μεταφυσική, την οντολογία ή την πολιτική φιλοσοφία. Η φιλοσοφική του διδαχή στρέφεται έτσι στο ηθικό πεδίο και λειτουργεί παρηγορητικά για τον άνθρωπο, όπως έδρασε εν τέλει και στον θαρραλέο πιλότο.
Ο ίδιος, όπως και τα φιλοσοφικά του πρότυπα ο Σωκράτης και ο Διογένης, δεν άφησε γραπτά κείμενα. Η διδασκαλία του καταγράφηκε από το μαθητή του, Φλάβιο Αρριανό.
Πηγές:
1) Nigel Warburton, «Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας» (μτφ: Γιώργος Λαμπράκος), σελ:41-48, Εκδ. Πατάκη, 2011
2) Κατερίνα Ιεροδιακόνου, «Η διαίρεση της φιλοσοφίας κατά τους στωικούς», στο: Κωνσταντίνος Βουδούρης (επιμ.), Ελληνιστική Φιλοσοφία, Αθήνα,1994,σσ.128-137