Τρεις χώρες της Ευρώπης είναι γνωστές ως «χώρες του ήλιου», χωρίς να πρόκειται για παραδοσιακούς τόπους θερινών διακοπών. Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο και Κάτω Χώρες (Sweden – UK – Netherlands, με τα αρχικά “SUN”) θεωρούνται εδώ και χρόνια οι κορυφαίες στην Ευρώπη από πλευράς οδικής ασφάλειας.
Στις τρεις αυτές χώρες, όπως και στις περισσότερες άλλες του ευρωπαϊκού πυρήνα (στον οποίο πλέον συμπεριλαμβάνονται και μερικές από τις πρώην «ανατολικές»), οι δρόμοι έχουν καλή ποιότητα. Όχι μόνο οι αυτοκινητόδρομοι, αλλά και οι λοιποί υπεραστικοί και αστικοί. Και όχι μόνο στην κατασκευή (για την οποία πουθενά δεν υπάρχουν άπειροι πόροι – άλλωστε δεν υπάρχουν και τρανταχτές ελλείψεις στα δίκτυα) αλλά και στη συντήρηση και τον τρόπο που λειτουργούν.
Καλώς επιδίωξε η Ελλάδα να μοιάσει στις χώρες που «έχουν τους καλύτερους δρόμους». Η σχετικά πρόσφατη αναβάθμιση του δικτύου κορμού, με εντυπωσιακή αύξηση του μήκους αυτοκινητοδρόμων, βελτίωσε σημαντικά το επίπεδο οδικής ασφάλειας στη χώρα μας και σε μερικές ακόμη. Ωστόσο αυτή η απλοϊκή σκέψη έγινε «σημαία» της πολιτικής και μάλιστα με έναν συγκεκριμένο τρόπο: την κατασκευή νέων αξόνων ταχείας κυκλοφορίας. Ρεαλιστικά αυτός ο παράγοντας έχει περιορισμένη αποτελεσματικότητα από ένα σημείο και μετά. Και με τη μέγιστη γενναιοδωρία, ρευστότητα και ωριμότητα / ικανότητα υλοποίησης έργων, η Ελλάδα δεν μπορεί να αποκτήσει πολλούς ακόμη αυτοκινητοδρόμους.
Τι κάνει λοιπόν καλύτερες ορισμένες χώρες στην οδική ασφάλεια αν όχι (μόνο) οι δρόμοι; Μήπως είναι καλύτεροι από πλευράς ιδιοσυγκρασίας οι χρήστες των δρόμων σε αυτές τις χώρες – ή γενικότερα «ανώτεροι» ως άνθρωποι; Η εμπειρία της πανδημίας δείχνει, σε όσους δεν αρκούνται να πιστεύουν ότι «μόνο στην Ελλάδα» γίνεται το ένα ή το άλλο αρνητικό, ότι ο κόσμος ή τουλάχιστον η Ευρώπη και «η Δύση» γενικά χαρακτηρίζονται από παρόμοιες -και όχι πάντοτε καλές ή λογικές- συμπεριφορές και νοοτροπίες με αυτές που καταγράφονται εγχώρια.
Τα τελευταία χρόνια, με βάση το νεώτερο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κροατία), είχα την ευκαιρία να οδηγήσω σε αρκετές χώρες της ευρύτερης περιοχής και ιδίως της κεντρικής Ευρώπης. Σε αρκετές από αυτές διαπίστωσα μια, αρχικά ενοχλητική (για τις συνήθειές μου), λεπτομέρεια – που όμως ίσως κάνει τη διαφορά ανάμεσα στο καλό και το καλύτερο.
Μπαίνοντας με το αυτοκίνητο στο Μόναχο και την Πράγα, πέρασα από πολυλώριδες αστικές λεωφόρους (εν μέρει σε σήραγγα) που είναι απολήξεις αυτοκινητοδρόμων. (Το αντίστοιχο του να φτάνεις από Κηφισό και να μπαίνεις στη νέα παραλιακή.) Είχαν όριο ταχύτητας πενήντα χιλιόμετρα την ώρα. Παρόλο που παραξενεύτηκα, ούτε καν διανοήθηκα να μην το τηρήσω. Θυμήθηκα και τους φίλους της φοιτητικής εποχής στην κοιλάδα του Νέκαρ (όχι πολύ μακριά από το Μπάντεν Μπάντεν), που έκοβαν ταχύτητα όποτε περνούσαν από χωριά, όχι από κάποια ιδιαίτερη ευαισθησία αλλά επειδή γνώριζαν το ενδεχόμενο της κλήσης – όπως και τη συνάδελφο που έλαβε, ταχυδρομικά στη χώρα διαμονής της, αυστριακό ειδοποιητήριο για πρόστιμο υπέρβασης ορίου ταχύτητας.
Οι πιο ολοκληρωμένες αναλύσεις της επιτυχίας των «χωρών του ήλιου» (δείτε εδώ κι εδώ) επιβεβαιώνουν ότι τον σημαντικότερο ρόλο, σε μια προσπάθεια που μετρά ήδη τέσσερις δεκαετίες, παίζει ο γενικός παράγοντας της αυξημένης ασφάλειας οχημάτων (κοινός, λίγο-πολύ, σε όλον τον κόσμο) και, ειδικότερα στις συγκεκριμένες χώρες, η επιμονή στη χρήση ζώνης ασφαλείας και την πάταξη της χρήσης αλκοόλ από οδηγούς. Επιπρόσθετα, στην επιτυχία έχει συμβάλει η μέριμνα για τους πιο ευάλωτους χρήστες των οδών, που πρακτικά μεταφράζεται σε μέτρα περιορισμού της ταχύτητας των αυτοκινήτων και λοιπές επεμβάσεις «ήπιας κυκλοφορίας», ενώ ένα (μικρότερο) ποσοστό συνεισφοράς είχε η γενικότερη αστυνόμευση και εκπαίδευση.
Είναι καταγεγραμμένο από παλιά ότι ο «ανθρώπινος παράγοντας» συντελεί στη συντριπτική πλειονότητα των τροχαίων ατυχημάτων. Θα ήταν αδιανόητο όμως να επικαλεστεί κανείς την «ατομική ευθύνη» (όπως βλέπουμε να γίνεται σε άλλα πεδία με εξίσου καθοριστικό ρόλο του ανθρώπου) χωρίς συστηματική, επιστημονική και πολυδιάστατη προσπάθεια επηρεασμού της συμπεριφοράς των οδηγών. Οι καμπάνιες, στις οποίες συχνά επενδύεται ενέργεια και χρήμα, έχουν τη χρησιμότητά τους στη διατήρηση και στόχευση γνώσης, ευαισθησίας και ενδιαφέροντος του κοινού. Ωστόσο, ο άνθρωπος -και ειδικότερα ο μετακινούμενος- δεν παρακινείται μόνο από την καλή του προαίρεση αλλά και αποτρέπεται από τους κινδύνους: τραυματισμού, υλικής ζημιάς, «μπλεξίματος» και κυρίως διοικητικής ή ποινικής τιμωρίας. Η αστυνόμευση (και γενικότερα η επιβολή / enforcement, συμπεριλαμβάνων των τεχνικών μέσων) μπορεί να είναι αντιδημοφιλής λέξη, ειδικά σε μια κοινωνία που βάζει ψηλά την ελευθερία, έχοντας στο παρελθόν υποστεί τη στέρηση ελευθεριών. Ωστόσο, είναι αναγκαίο στοιχείο για την επίτευξη επιθυμητών συλλογικών συμπεριφορών: στην οδική ασφάλεια, και όχι μόνο.