17 Μαρτίου του 2011. Η Συρία εισέρχεται στη φάση μίας νέας μαζικής κοινωνικής αναταραχής στο πλαίσιο της Αραβικής Άνοιξης η οποία είχε ήδη ξεκινήσει να «ανθίζει» στα κράτη της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, στηλιτεύοντας τον Πρόεδρο Άσαντ για τους υψηλούς δείκτες ανεργίας, την πολιτική ανελευθερία και το καθεστώς διαφθοράς. Οι αρχικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις κλιμακώθηκαν στον μετέπειτα εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα σε φιλο-καθεστωτικούς και αντιφρονούντες ενώ μέσα στα επόμενα οκτώ χρόνια, ένα αμιγώς εσωτερικό ζήτημα μετατράπηκε στη μεγαλύτερη διεθνή κρίση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Εντούτοις, μία παράμετρος που δεν είχε υπολογιστεί μέχρι σήμερα, ίσως όχι όσο θα έπρεπε, είναι o αστάθμητος παράγοντας που ονομάζεται Τουρκία. Ειδικότερα μετά και την πρωτοβουλία στρατιωτικού χαρακτήρα από πλευράς Ερντογάν που εισήγαγε νέα δεδομένα στην συριακή σκακιέρα και συνοψίζεται στις εξής δύο λέξεις: «Πηγή Ειρήνης».
Είναι γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του συριακού εμφυλίου, η παρουσία της συνορεύουσας Τουρκίας σε αυτά τα εδάφη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το λιγότερο εμφανής. Η πρόσφατη επιχείρηση της 9ης Οκτωβρίου του 2019 στον ευρύτερο χώρο της Βόρειας Συρίας με εντολή του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν συνιστά την τρίτη συνεχόμενη απόπειρα του γειτονικού κράτους για επέκταση και υπερίσχυση στην περιοχή την τελευταία τριετία. Διαδεχόμενη την «Ασπίδα του Ευφράτη» το 2016 και τον «Κλάδο Ελαίας» το 2018, η οξύμωρη «Πηγή Ειρήνης» συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο. Έπειτα από την άσκηση πίεσης των τελευταίων μηνών και την συγκέντρωση στρατευμάτων επί των τουρκο-συριακών συνόρων, o Τούρκος ταγός κατάφερε να κάμψει τους προβληματισμούς του Αμερικανού ομολόγου του, εξασφαλίζοντας το πολυπόθητο «ναι» για την εισβολή στα βορειοανατολικά της χώρας. Αν και η εμβέλεια αυτής της επιχείρησης ήταν άγνωστη, ο στόχος ήταν καθόλα γνωστός: η αποδυνάμωση και ακολούθως η εξάλειψη των τρομοκρατικών στοιχείων όπου για την Άγκυρα δεν είναι άλλα από το PKK και την κουρδική πολιτοφυλακή (YPG) όπως επιπρόσθετα η επιστροφή της ειρήνης και της ηρεμίας. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό στο οποίο αποσκοπεί η Τουρκία είναι να εμποδίσει οριστικά την αυτονομία των Κούρδων στις περιοχές που καταλαμβάνουν στη συριακή επικράτεια πριν αυτή επεκταθεί ακόμα περισσότερο, επιδιώκοντας να προχωρήσει σε αυτό που προσπαθεί από το 2012. Δηλαδή στη δημιουργία μίας «ζώνης ασφαλείας» κατά μήκος του τμήματος των συνόρων της Τουρκίας με την Συρία στα ανατολικά του Ευφράτη.
Είναι αλήθεια ότι ο Τούρκος Πρόεδρος έχει εκφράσει πολλάκις στο παρελθόν τη φιλοδοξία του για την αποκαλούμενη safe zone. Επιθυμία στην οποία αναφέρθηκε κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών τον περασμένο Σεπτέμβριο. Σύμφωνα με όσα υποστήριξε, μέσω αυτής της στρατιωτικής επιχείρησης, θέλει να εξασφαλίσει τον επαναπατρισμό περισσότερων από τριών εκατομμυρίων Σύρων προσφύγων που είναι εγκατεστημένοι στην γειτονική Τουρκία, διαφοροποιώντας για ακόμα μία φορά το δημογραφικό γίγνεσθαι στις κουρδικές περιοχές της Συρίας. Αναλύοντας περισσότερο το σκεπτικό του, ο Ερντογάν παρουσίασε την πρότασή του για την κατασκευή, εντός ζώνης, 140 χωριών με δυνατότητα διαμονής έως 5.000 κατοίκων, 50 χωριών έως 30.000 κατοίκων το καθένα και την ύπαρξη υποδομών με συνολικό κόστος 26 δισεκατομμύρια ευρώ. Το όφελος που αποκόμισε από αυτό ήταν να κατοχυρώσει την ανακοίνωση του ΟΗΕ για την σύσταση ειδικής ομάδας ως προς τη μελέτη αυτού του σχεδίου.
Ο σχεδιασμός αυτός θυμίζει αναμφίβολα τις ημέρες του Αφρίν όταν η ίδια ακριβώς τουρκική στρατηγική επέφερε τη μετεγκατάσταση αραβικών πληθυσμών στην άλλοτε κουρδική πόλη. Όπως ήταν αναμενόμενο, η εν λόγω πολιτική «θεωρήθηκε ως αμφιλεγόμενη από τους Κούρδους στη Βόρεια Συρία και ιδώθηκε ως τουρκική αρπαγή γης»1. Ταυτισμένη με ένα νέο «Κουτί της Πανδώρας» για τη χώρα της Μέσης Ανατολής, η ειλημμένη τρίτη εισβολή έχει προκαλέσει εκτεταμένη ανησυχία όχι μόνο στους απανταχού Κούρδους αλλά και στη διεθνή κοινότητα όταν εκφάνσεις της όπως η προσφυγική κρίση οδηγούνται πλέον σε ανεξέλεγκτα επίπεδα. Ενδεικτική είναι η πληροφόρηση από το Συριακό Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το οποίο κάνει λόγο για εκατοντάδες νεκρούς αμάχους και τουλάχιστον πάνω από 70.000 νέους εκτοπισμένους, προστιθέμενους στα περίπου δώδεκα εκατομμύρια ανθρώπων που εγκατέλειψαν τις εστίες τους από το 2011.
Πέραν αυτού, όμως, η κίνηση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εκλαμβάνεται ως εξαιρετικά επισφαλής, γενικότερα, για την εύθραυστη ασφάλεια και την ειρήνη σε μία περιοχή όπου εγκυμονείται εκ νέου ο κίνδυνος για την επανεμφάνιση ριζοσπαστικών και φονταμενταλιστικών στοιχείων τα οποία είχαν εκκαθαριστεί. Δεν είναι λίγες οι φωνές που θέτουν ξανά στο προσκήνιο την απειλή του Ισλαμικού Κράτους, ίσως όχι με τη μορφή που είχε στο παρελθόν. Ωστόσο, περιστατικά όπως η υποχρεωτική μεταφορά ενός αριθμού Κούρδων ως επακόλουθο της τουρκικής επιχείρησης ή ο βομβαρδισμός φυλακής στη βορειοανατολική Συρία στην οποία κρατούνταν μαχητές του ISIS και ελεύθεροι βοηθούν την τουρκική επίθεση σε βάρος του κουρδικού στοιχείου δεν συμβάλλουν στην επικράτηση ενός πιο ψύχραιμου κλίματος.
Το νέο κεφάλαιο, λοιπόν, στην ιστορία της Συριακής κρίσης μόλις ξεκίνησε όπως επιπρόσθετα και οι αλλαγές στις συμμαχίες και τους συσχετισμούς ανάμεσα στους πρωταγωνιστές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Τουρκία επιδεικνύει μία ασταμάτητη πορεία, δημιουργώντας τα δικά της ερωτηματικά στους κόλπους της ΕΕ, δεχόμενη ταυτόχρονα τα πυρά, τα υπερτιμημένα αιτήματα καθώς και την ειρωνική διάθεση του Τούρκου Προέδρου για το ενδεχόμενο ενός νέου προσφυγικού κύματος και αποδέκτη του ευρωπαϊκές χώρες.
Η συγκεκριμένη άνεση οφείλεται φυσικά στον προφανέστερο λόγο, τις σχέσεις και τις συμφωνίες με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Σε πρώτο πλάνο έχει τοποθετηθεί αναντίρρητα η ακατανόητη, για την αμερικανική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, στάση του Ντόναλντ Τραμπ στα πεπραγμένα Ερντογάν. Οι ΗΠΑ εμφανίζονται πολιτικά, στρατηγικά, διπλωματικά με μία δημόσια διγλωσσία η οποία απορρέει από τις αλλεπάλληλες προεδρικές αποφάσεις που κινούνται κάθε φορά σε διαφορετικό μήκος κύματος. Από την μία πλευρά η απομάκρυνση των εγκατεστημένων στρατευμάτων από την Συρία, αφήνοντας εκτεθειμένους τους άλλοτε συμμάχους στον πόλεμο κατά του Ισλαμικού Κράτους και η δεδηλωμένη αδιαφορία Τραμπ για το τι μέλλει γενέσθαι μεταξύ Άσαντ και Κούρδων που, ειρήσθω εν παρόδω, προχώρησαν σε μία απροσδόκητη συμμαχία. Από την άλλη πλευρά, οι κυρώσεις απέναντι στις αποσταθεροποιητικές ενέργειες της Τουρκίας με εκτελεστικό διάταγμα, η αμερικανική απειλή για οικονομικό «στραγγαλισμό» της Άγκυρας και η προειδοποίηση των ΗΠΑ για τις πράξεις Ερντογάν και την «αφύπνιση» των τζιχαντιστών.
Παρόλα αυτά, ο Τούρκος Πρόεδρος έχει καταφέρει να στρέψει αυτή την κατάσταση υπέρ του. Η λεγόμενη «συμφωνία των 13 σημείων» ανάμεσα σε Ουάσινγκτον και Άγκυρα είναι κάτι που το αποδεικνύει. Εκτός από την εκεχειρία των 120 ωρών στη βορειοανατολική Συρία, προσφέροντας τη δυνατότητα για πρόσκαιρη ηρεμία καθώς και τον απαραίτητο, στα μέτρα του δυνατού, χρόνο να απομακρυνθούν οι Κούρδοι μαχητές από τα μέρη που εποφθαλμιά ο Ερντογάν, το πλαίσιο της συμφωνίας άνοιξε τον δρόμο στο «να επιβληθεί η ζώνη ασφαλείας πρωτίστως από τον τουρκικό στρατό»2, με από κοινού συνεργασία των δύο πλευρών στη βάση των αμοιβαίων συμφερόντων τους.
Στον αντίποδα βρίσκεται η συμφωνία Ρωσίας-Τουρκίας, συνιστώντας στην ουσία μία επιπρόσθετη κατοχύρωση της συμμαχίας των δύο χωρών και μία ακόμα επιβεβαίωση της φιλίας Πούτιν-Ερντογάν. Η επίσημη επίσκεψη στο Σότσι καθόρισε τις λεπτομέρειες για την επόμενη μέρα στην Συρία όπου συμφωνήθηκαν οι κοινές στρατιωτικές περιπολίες σε ζώνη ασφαλείας βάθους 10 χιλιομέτρων, η απομάκρυνση των ξένων δυνάμεων που έχουν αναπτυχθεί παράνομα, η δημιουργία παρατηρητηρίων στην Τελ Αμπιάντ και τη Ρας αλ-Άιν, εδραιώνοντας την παρουσία της Τουρκίας στην περιοχή και το μνημόνιο συνεργασίας που θα διευκολύνει την επιστροφή των προσφύγων.
Σε μία περίοδο, λοιπόν, όπου η έννοια της ειρήνης δεν βρίσκει το πραγματικό της νόημα, η «Πηγή Ειρήνης» έχει επιδεινώσει την κατάσταση στην άναρχη Συρία, διογκώνοντας την ανθρωπιστική κρίση. Η Τουρκία, πλέον, σε ρόλο διεθνούς «ειρηνοποιού» επιδιώκει να μεταβάλλει την γεωπολιτική πραγματικότητα της περιοχής την ίδια στιγμή που ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αποβλέπει στο να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους του και να κερδίσει έδαφος στο εσωτερικό, αντικρούοντας κάθε πολιτική αμφισβήτηση στο πρόσωπό του. Μολαταύτα, τα νέα δεδομένα στο Συριακό ζήτημα αναδεικνύουν ξανά την κυρίαρχη περιφερειακή σύγκρουση των ημερών μας όπου ο ανταγωνισμός και η εκατέρωθεν επίδειξη ισχύος από όλους τους δρώντες δεν ευνοούν στο να διαφανεί, μέχρι σήμερα, κάποια οριστική λύση στο εγγύς μέλλον.
1 P. Wintour, (2019), Recep Tayyip Erdoğan proposes ‘safe zone’ for refugees in Syria, The Guardian. Διαθέσιμο: https://www.theguardian.com/world/2019/sep/24/erdogan-proposes-plan-for-refugee-safe-zone-in-syria [Ημερομηνία πρόσβασης: 2/11/2019].
2 R. Soylu, (2019), US and Turkey reach agreement to suspend military operation in Syria, Middle East Eye. Διαθέσιμο:https://www.middleeasteye.net/news/us-and-turkey-reach-agreement-temporarily-suspend-military-operation-syria [Ημερομηνία πρόσβασης: 1/11/2019].