Αυτές τις μέρες η Ναύπακτος φιλοξενεί μία έκθεση αφιερωμένη στο έργο της ποιήτριας Ετέλ Ατνάν. Στη συνέντευξη που έδωσε στην επιμελήτρια της έκθεσης, Μάγδα Τσιρίλο, η Ατνάν θυμάται τον πόλεμο της Αλγερίας, ώστε να εξηγήσει γιατί η γλώσσα δεν περιγράφει απλώς τα γεγονότα, αλλά συχνά τα δημιουργεί. «Τα πολεμικά δελτία, όταν αναφέρονταν στις απώλειες, έγραφαν: ‘νεκροί: τρεις Γάλλοι και τρεις Μουσουλμάνοι‘. Δεν έγραφαν ‘τρεις Αλγερινοί‘, διότι έτσι οι γαλλικές αρχές θα αναγνώριζαν αυτόματα την ύπαρξη της Αλγερίας ως ανεξάρτητου κράτους. Η ιθαγένεια των Αλγερινών δεν έπρεπε να υπάρχει και γι’αυτό οι Γάλλοι την αποσιωπούσαν. Με τη στάση τους οι γαλλικές αρχές επέβαλαν την πρόσληψη των Αλγερινών από την κοινωνία, ως μουσουλμάνων. Οι Αλγερινοί ταυτίστηκαν στη συνείδηση της γαλλικής κοινωνίας με το Ισλάμ, κάτι που σταδιακά οδήγησε στην θρησκευτική προκατάληψη εναντίον τους», λέει η Ατνάν.
Είναι εντυπωσιακό πως το ίδιο περίπου συμβαίνει εξήντα χρόνια μετά, με τους πρόσφυγες που φτάνουν στην Ευρώπη. Αν και έχουν μειωθεί δραματικά (από ένα εκατομμύριο το 2015 σε περίπου 75.000 μέχρι στιγμής το 2018), εμείς εξακολουθούμε να διαφωνούμε για το πώς ακριβώς θα τους λέμε. Οι αρχές δεν τους αναγνωρίζουν ως πρόσφυγες, αν δεν καταθέσουν πρώτα αίτηση χορήγησης ασύλου και αυτή εγκριθεί. Οι αρχές δεν έχουν άδικο. Εκείνος που κινδυνεύει με θάνατο αν επιστρέψει στην πατρίδα του δεν μπορεί να είναι το ίδιο με εκείνον που προσπαθεί να εξασφαλίσει καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Ο πρώτος είναι πρόσφυγας, ο δεύτερος μετανάστης. Αλλά πώς ακριβώς τα ξεχωρίζουμε; «Το μέτωπό μας δεν γράφει οικονομικός μετανάστης ή πρόσφυγας. Πολλές φορές είμαστε και τα δύο» είπε πρόσφατα στον βρετανικό Γκάρντιαν ο Σιζάρ, πρόσφυγας από το Μαλί.
Όπως ακριβώς με τους Αλγερινούς και την πρόσληψή τους από τη γαλλική κοινωνία της εποχής, έτσι και σήμερα, ο όρος που θα χρησιμοποιήσουμε για τους πρόσφυγες, λέει πολύ περισσότερα για εμάς, παρά για εκείνους. Αν επιλέξουμε το «πρόσφυγας» για όλους αδιακρίτως, συντασσόμαστε με εκείνη την πτέρυγα της αριστεράς που δεν διαχωρίζει ανάμεσα σε αυτόν που παλεύει για να σώσει τη ζωή του και εκείνον που αγωνίζεται να τη βελτιώσει. Αν πούμε «οικονομικός μετανάστης», θα μας εντάξουν στο δεξιό στρατόπεδο που συχνά περιγράφει τους πρόσφυγες ως επιτήδειους που θέλουν να εκμεταλλευτούν τη μεγαλόθυμη και αφελή Ευρώπη για να εισπράξουν τα επιδόματα και τους μισθούς της. Το τι διαβάζουμε πάνω σε αυτούς τους ανθρώπους, καθορίζει τη δική μας ταυτότητα. Το μέτωπο του Σιζάρ γίνεται ο δικός μας καθρέφτης.
Η δυσκολία να περιγράψουμε τον άνθρωπο που φτάνει στα σύνορα δεν είναι η μόνη. Δεν γνωρίζουμε πώς να λέμε τους χώρους που φιλοξενούνται: κέντρα φιλοξενίας, καταυλισμούς, πλατφόρμες μετάβασης, κέντρα μεταφοράς; Η συζήτηση δεν είναι θεωρητική. Το γερμανικό SDP απείλησε ότι δεν θα υπέγραφε τη συμφωνία δημιουργίας κέντρων διαχωρισμού προσφύγων και οικονομικών μεταναστών, αν επικρατούσε ο όρος transit, γιατί αυτός δημιουργούσε συνειρμούς με στρατόπεδα κράτησης. Δεν ξέρουμε αν πρέπει να λέμε «μεταναστευτική» ή «προσφυγική» κρίση. Και, ακόμη σπουδαιότερα, είναι αμφίβολλο αν είναι κρίση.
«Εκείνη την εποχή ονομάζαμε τον πόλεμο: ‘τα γεγονότα της Αλγερίας’, τον περιγράψαμε δηλαδή ως κάτι ασήμαντο και παροδικό» λέει η Αντάν στην Τσιρίλο. Μοιάζει με τη δική μας τάση σήμερα να μιλάμε για το προσφυγικό ως κρίση που θα κάνει τον κύκλο της, όπως οι οικονομικές κρίσεις. Δεν είναι έτσι. Όπως έγραψε πρόσφατα και το Politico: «με 244 εκατομμύρια ανθρώπους να ζούνε μακριά από τις πατρίδες τους, το προσφυγικό είναι ο κανόνας, όχι έκτακτο γεγονός, και έτσι πρέπει να το αντιμετωπίσουμε». Καιρός λοιπόν να βρούμε νέα αφήγηση αν θέλουμε να αλλάξουμε όσα συμβαίνουν.