Επ΄ευκαιρία του φεστιβάλ ελληνικών ντοκιμαντέρ που έγινε προχτές στο Παρίσι θα επανέλθω σ΄ένα θέμα που με απασχολούσε στο παρελθόν και που σίγουρα απασχολεί τους κινηματογραφιστές. Ιδιαίτερα τους καινούριους. Η Αλήθεια στον κινηματογράφο. Μπορούμε να μιλήσουμε για την «Αλήθεια» σε πολλές τέχνες, ακόμα και στην μεγαλύτερη όλων που είναι η ίδια η ζωή. Ωστόσο ενώ οι άλλες τέχνες «σκηνοθετούν» την αλήθεια όπως και ο «κινηματογράφος με ηθοποιούς» - όπως τον ονόμαζε ο Βερτόφ και που δεν είναι τυχαίο ότι τον ονομάζουμε «μυθοπλασία» – το ντοκιμαντέρ όσο πιο καλά είναι σκηνοθετημένο τόσο πιο κοντά βρίσκεται στην Αλήθεια. Γιατί ακουμπάει στην γυμνή ταυτότητα ενός ντοκουμέντου της φύσης. Και κάνει τον θεατή να ονειρεύεται χωρίς να το καταλάβει. Μόνο που στον «κινηματογράφο αλήθεια» όπως λέγεται σήμερα το ντοκιμαντέρ - (cinéma vérité) - είναι πολύ πιο δύσκολο, για μα μην πω επικίνδυνο, να εξαρθεί – και να αναγνωριστεί - η ποίηση που κρύβεται στις φλέβες της Φύσης, η εξίσου ονειρική που αμάς υπόσχεται ο Σαίξπηρ στο «Ονειρο θερινής Νυκτός»: Παράφρων, Εραστής και Ποιητής είναι απο το ίδιο κράμα φαντασίας (The lunatic, the lover and the poet are of imagination all contact).
Όταν βλέπουμε κατάματα την πραγματικότητα – τον δρόμο δρόμο και τον εργάτη εργάτη - όσο πιο ποιητική θα πρέπει να είναι η αλήθεια μας. Γιατί με τίποτα δεν μπορούμε να αποφύγουμε ότι θα μοιάζε «πολιτική». Ιδιαίτερα στο ντοκιμαντέρ που είναι ντοκουμέντο και καθόλου θεατρικό. Όσο ποιητικότερα μεταμορφώνεται το ντοκουμέντο όσο πιο κοντά ια θα είναι στην δική μας αλήθεια. Πολιτική ή μη.
Σε τελευταία ανάλυση, ο Κινηματογράφος Αλήθεια - και ο μη πολιτικός- είναι κι΄ αυτός μια «πράξη πολίτη». Αν μάλιστα ο κινηματογράφος αυτός είναι τηλεοπτικός ακόμα πιο πολιτιστικός. Γιατί η Τηλεόραση σήμερα έχει αντικαταστήσει την αρχαία Αγορά. Μόνο που ο κακός κινηματογράφος της δεν θα είναι ποτέ πράξη πολίτη. Σε τελευταία ανάλυση, μόνο ο θεατής μπορεί να το διαπιστώσει. Όπως κάνει ο ψηφοφόρος. Η ορολογία που μπορεί να έχει ένα είδος ντοκιμαντέρ (ο κινηματογράφος γενικότερα) έχουν εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Όπως ο ψηφοφόρος έτσι και ο θεατής (ο μύστης της τέχνης γενικότερα) έχει ανάγκη από μύηση.
Η σύγχυση που επικρατεί ανάμεσα στο ρεπορτάζ και στο ντοκιμαντέρ μ’ έκανε να ψάξω για έναν ορισμό του ντοκιμαντέρ – cιnéma vérité. Aκολουθώντας τον γνωστό ορισμό τού Αριστοτέλη για την τραγωδία. Υπάρχει πάντα «πληροφορία» σε ένα ποίημα, ίσως και κάποιο «μήνυμα». Αλλά αυτό που το περιβάλει είναι η αισθητική και συναισθηματική συγκίνηση. Η δε αληθινή συγκίνηση -που οδηγεί στην κάθαρση - είναι αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης καλλιτεχνικής διαδικασίας. Ιδιαίτερα στο ντοκιμαντέρ. ο Αριστοτέλης παρατήρησε, στο κεφάλαιο της «Ποιητικής» για την ενότητα του μύθου, ότι οι ίδιοι κατασκευαστικοί νόμοι που ανήκουν στην αρχιτεκτονική και στην γλυπτική ανήκουν και στις τέχνες τού χρόνου, όπως είναι και το ντοκιμαντέρ: «Έστιν ουν ντοκιμαντέρ τεκμηριωμένη μεταγραφή πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, αρχήν μέσον και τελευτήν, έχουσα ρυθμόν και αρμονίαν, μετά δέους και πάθους περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».
Η Φύση τής αρέσει να κρύβεται, μας θυμίζει ο Ηράκλειτος (Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί). Στην προσπάθειά του να την αποκαλύψει, ο ντοκιμενταρίστας θα πρέπει να παρακινήσει τον θεατή να μετάσχει στην συγκινησιακή και διανοητική ανθρώπινη περιπέτεια που αφηγείται το φιλμ, μέχρι την τελική κάθαρση. Η ταινία φιξιόν, όπως η τραγωδία, θα έχει συγκεκριμένο σενάριο, από το οποίο δεν μπορείς εύκολα να απομακρυνθείς. Ενώ το ντοκιμαντέρ, όποιο σενάριο κι αν έχει, θέμα του παραμένει το σύμπαν. Εξάλλου, το ντοκιμαντέρ είναι απομυθοποίηση και η απομυθοποίηση είναι πιο δύσκολο έργο από την μυθοποίηση της πραγματικότητας, που είναι η μυθοπλασία. Η σκέτη αποτύπωση της πραγματικότητας, που κάνει το ρεπορτάζ, είναι έργο της φωτοκόπιας. Η αλήθεια στον Κινηματογράφο-αλήθεια σκοπεύει στην αποστασιοποίηση. Στην απογύμνωση της πραγματικότητας, αφαιρώντας το κοστούμι που την κρατάει δέσμια στο ενδεχόμενο ψέμα των κοινωνικών συμβάσεων.
Ρώτησα κάποτε τον Εντγκάρ Μορέν (που γύρισε με τον Ζαν Ρους το κλασικό στην ιστορία του ντοκιμαντέρ «Χρονικό ενός Καλοκαιριού»): «Τι είναι ο Κινηματογράφος-Αλήθεια;». Ο Μορέν μου απάντησε: «Είναι ο κινηματογράφος που ψάχνει αυτό που κρύβεται πίσω από αυτό που φαίνεται»
Μ’ άλλα λόγια, δεν αντιγράφει αλλά «μεταγράφει» την ζωή. Ψάχνει το παρασκήνιό της, τις κρυφές ρίζες της. (Γι’ αυτό ονόμασα «Παρασκήνιο» την σειρά ντοκιμαντέρ που εγκαινίασα το πάλαι ποτέ στην ΕΡΤ -και που συνεχίστηκε για 30 ακόμα χρόνια... Χάρη στους σκηνοθέτες της). Επειδή δεν ζούμε αναγκαστικά την αλήθεια οι τέχνες αναλαμβάνουν να την φέρουν στην επιφάνεια. Τόσο που ο Αισχύλος, παρόλο που η ναυμαχία της Σαλαμίνας έγινε λίγα μέτρα από το σπίτι του (ήταν απ’την Ελευσίνα) και μάλιστα είχε πάρει μέρος και ο ίδιος σε αυτήν, έβαλε να την αφηγηθούν από την άλλη άκρη της γης, από τα Σούσα. Ενώ ο Ξέρξης είδε την ίδια την ναυμαχία καθισμένος στην πρώτη σειρά. Αυτό που είδε ο Ξέρξης (και ο οπλίτης Αισχύλος) ήταν ένα «reality-show». Με αληθινούς νεκρούς. Η σύγκρουση μέσα του ήταν αναμφισβήτητα ψυχική. «Μετά δέους», αλλά χωρίς «κάθαρση». Οι «Πέρσες» του Αισχύλου δεν ήταν μυθοπλασία, παρόλο που τα πρόσωπα ήταν ηθοποιοί. (Από κει θα βρω το θράσος να επιχειρήσω κάτι ανάλογο με την ταινία μου “Lilly’s Story”).*
Αν ο Αισχύλος χρησιμοποιούσε τα πραγματικά πρόσωπα στη διανομή των ρόλων, το έργο του θα ήταν πάλι το ίδιο. Όπως ένα ντοκιμαντέρ που δεν δείχνει την «πράξη» όταν έγινε αλλά όταν απομυθοποιείται από τα ίδια τα πρόσωπα που την έζησαν. Όταν λέμε «η τέχνη τελειοποιεί τη Φύση» (όπως μια Αφροδίτη του Πραξιτέλη) αναφερόμαστε στον μεταφυσικό ρόλο της τέχνης. Τι άλλο είναι η δημιουργία - σε τελευταία ανάλυση, η αλήθεια - από μια πρόταση για την βελτίωση της ζωής; Για την ιδεαλιστική, έστω, «αστυνόμευση» του ρεαλιστικού κόσμου όταν αποδεικνύεται απάνθρωπος;. Στην ιστορία του κινηματογράφου τα μεγάλα κινήματα του ντοκιμαντέρ, άσχετα από την χρηματοδότηση τους ή και κόντρα στην χρηματοδότηση, ήταν πάντα πολιτικο-πολιτιστικά κινήματα. (Εξάλλου, στην ύστερη αρχαιότητα ο «πολιτισμός» ήταν όρος πολιτικός). Είναι γνωστό πως εκεί που εφαρμόζεται λογοκρισία, το ντοκιμαντέρ λογοκρίνεται συχνότερα και ταχύτερα από την φιξιόν. Γιατί δείχνει πραγματικούς ανθρώπους. Και οι πραγματικοί άνθρωποι μπορούν να αποβούν επικίνδυνοι, ενώ η φιξιόν δείχνει ηθοποιούς στη θέση της. Και με ηθοποιούς είσαι ασφαλής. Όπως στο safe sex.
Τι είναι ο Άνθρωπος και ποια η μοίρα του, είναι το θέμα μας. Τόσο στην τραγωδία όσο και στο ντοκιμαντέρ. Άλλο τόσο δε και στην φιξιόν. «Ο άνθρωπος είναι σκιάς όνειρο» λέει ο Πίνδαρος. Γιατί η σκιά του ανθρώπου είναι η μοίρα του. Είναι το τεκμήριο ότι είναι ζωντανός. Αν ο Κινηματογράφος είναι ζωντανός το οφήλει στις σκιές του πάνω στον άσπρο τοίχο. Τόσο η μυθοπλασία όσο και το ντοκιμαντέρ. Η μόνη διαφορά είναι ότι αν στο ντοκιμαντέρ πεθάνει το άτομο στη σκηνή που γυρίζουμε, δεν μπορεί να αντικατασταθεί. Έτσι μπορούμε να ισχυριστούμε πως ένα ζωντανό ντοκιμαντέρ είναι το αντίδοτο του θανάτου.
*“Lilly’s Story”, η εξόριστη ταινία του Ρ.Μ. την εποχή της Χούντας που δεν έγινε παρά 26 χρόνια αργότερα, με ηθοποιούς που υποδύονται πραγματικά πρόσωπα (Φεστιβάλ Βενετίας 2002)