Αν και αυτά συνήθως δεν είναι γνωστά στην Ελλάδα ο Κώστα Τσίπης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους επιστήμονες και ασφαλώς όχι μόνο της Ελλάδας. Υπήρξε διευθυντής του προγράμματος Science and Technology for International Security του Massachusetts Institute of Technology (MIT) την κρισιμότερη ίσως φάση της σύγχρονης ιστορίας όταν τέλος της δεκαετίας του 1970 και αρχές της δεκαετίας του 1980 το μεγαλύτερο ζήτημα ήταν το πώς θα εξελιχθεί η πυρηνική τεχνολογία και το ποια είναι η στρατηγική σημασία των πυρηνικών όπλων. Η παρέμβαση της επιστημονικής ομάδας του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης ήταν αποφασιστικής σημασίας για το πώς θα εξελίσσονταντα στρατηγικά δόγματα της των μεγάλων δυνάμεων. Με πολύ μεγάλη συντομία και για να τιμήσουμε τον Κώστα Τσίπη θα αναφερθούμε σε μερικές πτυχές αυτής της μεγάλης συζήτησης στην οποία και εμείς συμμετείχαμε.
Πιο συγκεκριμένα η συμφωνία SALT / ABM μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ του 1971-2 περιόρισε τα πυρηνικά όπλα σε αριθμό και είδος που εξυπηρετούσε μόνο την αποτροπή ενός πυρηνικού πολέμου. Ταυτόχρονα απαγόρευε τα αντί-βαλλιστικά πυραυλικά συστήματα εκτός από ένα μόνο σύστημα γύρω από τις εκατέρωθεν πρωτεύουσες των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης (για να υπάρξει διαπραγμάτευση εάν για οποιοδήποτε λόγο άρχιζε ένα πόλεμος). Με συντομία και απλουστεύοντας λέμε ότι αυτό σήμαινε ικανότητα δεύτερου κτυπήματος και αμοιβαία καταστροφή (MAD – Mutual Assured Destruction), δηλαδή καθιστούσε τον πυρηνικό πόλεμο απαγορευτικό.
Η απόφαση SALT / ABM δεν ήταν τυχαία. Έγινε όταν μια δεκαετία πριν στην κρίση της Κούβας συνειδητοποιήθηκε τι θα συνέβαινε εάν είχαν χρησιμοποιηθεί πυρηνικά όπλα. Επιπλέον, μετά την ταπείνωσή τους οι Σοβιετικοί είπαν το γνωστό «ποτέ ξανά» που οδήγησε σε εξοπλιστική κούρσα. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 είχαμε πυρηνική ισοτιμία / ισότητα και οι συμφωνίες SALT / ABM ήταν για αμφότερες τις υπερδυνάμεις αναπόφευκτες με κύριο σκοπό να περιορίσουν τις πιθανότητες ενός πυρηνικού πολέμου.
Πολύ γρήγορα όμως η τεχνολογία προκάλεσε επανάσταση. Εκεί που οι συμφωνίες πρόβλεπαν πχ ένα πύραυλο με ακρίβεια μερικών … χιλιομέτρων, η τεχνολογία κάλπαζε: Προς το τέλος της δεκαετίας ο ίδιος πύραυλος μπορούσε πλέον να φέρει δεκάδες μικρότερους πυραύλους και με ακρίβεια πλήγματος μέχρι και ένα μέτρο. Τουτέστιν: Ο Clausewitz ήλθε στο προσκήνιο γιατί η στρατηγική σκέψη του μεγάλου Πρώσου στοχαστή μετριάζει το πολεμικό φαινόμενο. Το υποτάσσει και το μετριάζει στην λογική της πολιτικής και των πολιτικών σκοπών. Στόχος των πολεμικών ενεργειών, υποστηρίζει μεταξύ άλλων ο Clausewitz θα πρέπει να είναι τα όπλα του αντιπάλου (και όχι ασφαλώς οι άνθρωποι).
Αυτό σήμαινε ότι η τεχνολογία θα μπορούσε πλέον να επιφέρει ένα ξαφνικό πρώτο πλήγμα ακυρώνοντας έτσι την ικανότητα αντεπίθεσης της άλλης πλευράς. Ο Κίνζιγκερ έγραψε τότε πως αν αυτό συμβεί δεν υπάρχει νόημα να συνεχιστεί ο πόλεμος και πως αν ήταν πρόεδρος θα παραδινόταν αντί να συνεχίσει την σύρραξη. Αυτός που θα δεχθεί μια τέτοια πυρηνική επίθεση θα του απομείνουν ελάχιστα όπλα και δεν έχει κανένα νόημα να συνεχίσει. Αυτό γιατί ο επιτιθέμενος θα έχει πυραύλους για πολλά ακόμη κτυπήματα που θα εκμηδενίσουν τον αμυνόμενο. Κατά συνέπεια, η τεχνολογία δημιούργησε μεγάλα προβλήματα και διλήμματα που ακύρωνε την «αμοιβαία καταστροφή» ως αποτρεπτική προσέγγιση.
Αναμενόμενα, κύριο ζήτημα κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1970 ήταν οι κρίσεις χαμηλής έντασης, ο «μικρός πυρηνικός πόλεμος» που αρχικά θα ήταν συμβατικός, η κλιμάκωση και οι πιθανότητες να οδηγηθούν όλοι σε γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο. Αυτή η συζήτηση ήταν στην κορύφωσή της όταν εξελέγη ο Πρόεδρος Ρήγκαν ο οποίος, κάποια στιγμή, δήλωσε ότι «είναι πέραν των νοητικών του δυνατοτήτων» να καταλάβει τι θα σήμαινε εάν βρεθεί στην ανάγκη να πατήσει το κουμπί για να αρχίσει ένας πυρηνικός πόλεμος που θα εξοντώσει εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια ανθρώπους. Έτσι άρχισε την στρατηγική SDI (Strategic Defence Initiative) για αντιπυραυλικά συστήματα. Τότε δήλωσε, μάλιστα, πως θα έδινε τεχνολογία και στους Σοβιετικούς γιατί ο σκοπός γι’ αυτόν, ισχυριζόταν, δεν ήταν ο πυρηνικός πόλεμος αλλά η αποσόβησή του ακόμη και αν αυτό οφείλεται σε ατύχημα ή λόγω απόκτησης πυρηνικών όπλων από μη κρατικούς δρώντες ή κράτη που θα ήταν έτοιμα να τα χρησιμοποιήσουν.
Σε αυτή την μεγάλη συζήτηση στον πυρήνα των στρατηγικών σχέσεων που υποχρέωνε να παντρευτεί η στρατηγική θεωρία με την κρατική θεωρία, η σχέση πολέμου και πολιτικής και τα συμβατικά / πυρηνικά στρατηγικά δόγματα είναι και η δική μας παρέμβαση στην δεύτερη εκτενή αγγλική μας παρέμβαση το βιβλίο Nuclear Strategy.
Μαζί και τα συμπαρομαρτούντα γεωπολιτικά / γεωστρατηγικά ζητήματα και την στρατηγική των μεγάλων δυνάμεων συμπεριλαμβανομένων και των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, ένα από τα 29 κεφάλαια διόλου τυχαία εδράζεται στις θεωρήσεις του Clausewitz και την σημαντική περί αυτού βιβλιογραφία όπως των Raymond Aron, Colin Gray και Michael Howard. Ομολογουμένως αυτή η ερευνητική και συγγραφική εμπειρία ήταν συγκλονιστική και παρεμβαίνοντας στην διεθνή βιβλιογραφία για τόσο σημαντικά ζητήματα κανείς υποχρεωτικά σκέφτεται δέκα φορές κάθε λέξη πριν την γράψει.
Έτσι λοιπόν γνώρισα τον Κώστα Τσίπη, ερευνητικά και συγγραφικά και καταθέτω την άποψη που είναι και πολλών άλλων:
Η παρέμβαση των επιστημόνων του Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης για τον «πυρηνικό χειμώνα» ήταν μεγάλης σημασίας και καθοριστική. Ήταν ίσως η πιο σημαντική στα πεδία της σύγχρονης στρατηγικής ανάλυσης γιατί υποχρέωσε όλους να σκεφτούν τον πυρηνικό πόλεμο ή τον συμβατικό πόλεμο που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πυρηνικό πόλεμο σε αναφορά με την πολιτική και τους σκοπούς της πολιτικής.
Πιο συγκεκριμένα πως θα αποκλείσεις τον πόλεμο και πως θα το διασφαλίσεις αυτό αποτρεπτικά. Αποτροπή του πολέμου όμως είναι και η θέση κάθε κράτους που λειτουργεί ορθολογιστικά.
Τώρα, η παρέμβαση για τον «πυρηνικό χειμώνα» στον οποίο ο Κώστας Τσίπη πρωταγωνίστησε υποστήριξε ότι ακόμη και ένα μικρό μέρος του πυρηνικού οπλοστασίου να χρησιμοποιηθεί θα οδηγήσει σε πυρκαγιές, νέφη και καταστροφή του πλανήτη όπως τον γνωρίζουμε. Θα επιστρέψουμε στην εποχή των πιθήκων, εξ ου και οι σχετικές μεταγενέστερες κινηματογραφικές ταινίες. Δεν θα επεκταθούμε άλλο γιατί αυτά τα θέματα τα εξετάσαμε τότε εκτεταμένα, το ίδιο και σε μεταγενέστερα βιβλία στην Ελληνική γλώσσα. Λέμε λοιπόν μόνο ότι ερευνώντας και γράφοντας γνώρισα τον Κώστα Τσίπη ο οποίος ήταν διεθνώς αναγνωρισμένος ως ένα μεγάλος και σημαντικός επιστήμονας.
Η έκπληξή μου και η ευχαρίστησή μου ήταν πολύ μεγάλη όταν αρχές της δεκαετίας του 1990 σε ινστιτούτο στρατηγικών σπουδών στο κέντρο της Αθήνας – Ελληνικό Ινστιτούτου Διεθνών και Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΔΙΣΜΕ) στην Κριεζώτου 7 - στο οποίο μαζί με άλλους συμμετείχα, γνώρισα τον Κώστα Τσίπη. Γνώριζε τα Αγγλικά μου βιβλία και ασφαλώς συμφωνούσε με το κύριο πόρισμά μου πως πυρηνικά όπλα σημαίνει MAD – Mutual Assured Destruction, δηλαδή αμοιβαία καταστροφή. Ένα δηλαδή διόλου αμελητέας σημασίας συμπέρασμα:
Οι υπερδυνάμεις δεν μπορούσαν να έχουν πυρηνικό πόλεμο μεταξύ τους. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει κάτι το οποίο γίνεται ολοένα και πιο σημαντικό, ότι δηλαδή η πάλη των ηγεμονικών ελεφάντων θα διεξάγεται ακόμη πιο έντονα και ακόμη πιο πυκνά στις περιφέρειες. Και αυτό καταμαρτυρείται καθημερινά.
Θα μπορούσα να αναφέρω επίσης ότι αναμενόμενα οι συζητήσεις μας εκεί γύρω στο κέντρο της Αθήνας ήταν πολλές και κάτι περισσότερο από ενδιαφέρουσες και εμπλουτιστικές γιατί επιχειρώντας σκέψεις και θέσεις στα ακρότατα όρια της στρατηγικής ανάλυσης σπάνια έχεις την δυνατότητα να γνωρίζεις τόσο σημαντικό επιστήμονα στα πεδία της τεχνολογίας αλλά τελικά και της στρατηγικής σκέψης.
Ολοκληρώνω λέγοντας ότι η συνεισφορά του Κώστα Τσίπη και του Ινστιτούτου όπου πρωταγωνίστησε έγκειται στο ότι η παρέμβαση για τον πυρηνικό χειμώνα δεν προκάλεσε μόνο μια πολύ μεγάλη αμφίπλευρη συζήτηση / διαμάχη αλλά επιπλέον επηρέασε δραστικά το στρατηγικό δόγμα των υπερδυνάμεων. Παραδόξως, οδήγησε και στην πτώση της Σοβιετικής Ένωσης: Η στρατηγική πρωτοβουλία των ΗΠΑ (SDI) ήταν και μια μεγάλη τεχνολογική πρόκληση που η ΕΣΣΔ δεν άντεξε. Η εναλλαγή της ηγεσίας με κατάληξη τον Γκορπατσώφ οδήγησε σε μια προσπάθεια αποκέντρωσης του Σοβιετικού οικονομικού συστήματος. Η εσωτερική εθνική διαφοροποίηση, όμως, οδήγησε στην πτώση και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Δεν είναι μόνο ότι ο Κώστας Τσίπης ήταν ένας μεγάλος επιστήμονας και οι παρεμβάσεις του αποφασιστικές. Ήταν και μια εξαιρετική προσωπικότητα, ήπιος, μετριοπαθής, επιδεκτικός στα επιχειρήματα και με διαλεκτική σκέψη όπως είναι η πολιτική σκέψη όποιου ασχολήθηκε σοβαρά με τόσο σημαντικά ζητήματα. Κώστα Τσίπη καλό σου ταξίδι.