Η ευρωπαϊκή ήπειρος γνωρίζει σε όλες ανεξαίρετα τις χώρες την άνοδο ή και την επικράτηση του λαϊκισμού. Η ευρωπαϊκή δημοκρατία βιώνει μια κόπωση, μια καμπή. Περήφανη για την μεταπολεμική ευημερία και τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους, ταυτίστηκε στη συνέχεια με μια διαχείριση της οικονομίας που γέννησε μεγάλες κοινωνικές ανισότητες. Σήμερα η ευρωπαϊκή δημοκρατία αδυνατεί να βρεί πειστικές απαντήσεις στα νέα προβλήματα, βρίσκεται σε κρίση, σε αμηχανία. Το μεταναστευτικό, η ισλαμική τρομοκρατία, η ανεργία, η ανασφάλεια, η ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση, η μετάλλαξη του καπιταλισμού, ο άκρατος ανταγωνισμός, είναι θέματα που αφενός συνδέονται με την καθημερινότητα και την ποιότητα ζωής και αφετέρου επισύρουν απαντήσεις που αφορούν το μακρο-οικονομικό, το διεθνές, το μη χειροπιαστό για τον απλό πολίτη.
Η απόσταση των δύο επιπέδων είναι μεγάλη. Επανέρχονται μεν θέματα όπως είναι η διασύνδεση του εθνικού με το υπερεθνικό, η Ευρώπη με το κράτος-έθνος, οι νέες κοινές πολιτικές με τις αρμοδιότητες της εθνικής κυβέρνησης, αλλά οι πολίτες κουράστηκαν, η γραφειοκρατία εφευρίσκει νέα τερτίπια αυτο-απασχόλησης, οι υποσχέσεις παλαιού τύπου των πολιτικών δεν πείθουν. Η δημόσια συζήτηση γίνεται «εκ καθήκοντος», αφού τα οικονομικά και τεχνολογικά δεδομένα άλλαξαν και η πραγματική οικονομία είναι μετέωρη. Η 4η βιομηχανική επανάσταση με τις σημαντικές επιστημονικές και τεχνολογικές εφαρμογές αλλάζει τα δεδομένα παντού, στην επικοινωνία, την εκπαίδευση, την οικονομία, τον πολιτισμό, την παραγωγή, την εργασία.
Κάποιοι όμως τελικά θα παράγουν και κάποιοι θα καταναλώνουν και στις νέες συνθήκες. Ποιά συμπληρωματικότητα θα προκύψει ανάμεσα στα προηγμένα κράτη και τις φτωχές χώρες του πλανήτη; Πολλές από τις πρώην φτωχές θα ξεπεράσουν, χάρη στις τεχνολογικές εξελίξεις, τις προηγμένες. Ποιά θα είναι η σχέση Ευρώπης και Αφρικής σε είκοσι χρόνια; Θα συνεχιστεί η ξέφρενη ανάπτυξη της Ασίας; Ο καταμερισμός εργασίας εξαρτάται τόσο από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις επενδύσεις, όσο και από τα πλεονεκτήματα και τις επιλογές της κάθε χώρας. Το δημογραφικό ήταν και είναι απόλυτο όπλο, το νερό, η ενέργεια, οι τεχνολογικές εφευρέσεις, όλα αξιοποιούνται από αυτούς που μπορούν. Η Κίνα π.χ. αγοράζει μεγάλες εκτάσεις γης στην Ευρώπη και την Αφρική και σχεδιάζει να παράγει εκεί βασικά αγροτικά αγαθά, αφού το καταναλωτικό της μοντέλο αλλάζει και η αγροτική της τάξη μειώνεται ραγδαία. Θα παράγει αλλού και θα ελέγχει έτσι καλύτερα τις εισαγωγές της, αλλά και τις τοπικές αγορές των χωρών αυτών. Με προϊόντα που θα παράγονται όχι στη μακρινή Κίνα, στο «εργοστάσιο του κόσμου», αλλά κοντά μας, στο Παρίσι, στη Ρώμη, στο Βουκουρέστι, στη Λάρισα.
Στις χώρες της ΕΕ τα βασικά αγαθά γίνονται ολοένα και πιο ακριβά, λόγω του κόστους παραγωγής, μεταποίησης και μεταφοράς. Η Ευρώπη όμως καταναλώνει όλα τα αγαθά, ντόπια και εισαγόμενα, ολόκληρο το δωδεκάμηνο. Παρά τις προειδοποιήσεις περί περιβαλλοντικών και ενεργειακών αποτυπωμάτων, ο μέσος ευρωπαίος καταναλωτής μοιάζει απτόητος, δεν σέβεται πλέον τις εποχές, η κατανάλωση έγινε πολιτική υποχρέωση και μέσον κοινωνικής επίδειξης. Η αποσύνδεση παραγωγής και κατανάλωσης είναι καθεστώς.
Δεν υπάρχουν λοιπόν πειστικές απαντήσεις και λύσεις σε εποχές σύγχυσης, αλλαγών και αβεβαιότητας. Οι λαϊκιστές και τα ακραία κινήματα εκμεταλλεύονται την αμηχανία, την αγωνία και την ανασφάλεια των πολιτών, ωστόσο είναι επείγον να βρεθούν λύσεις τόσο σε τοπικό, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Λύσεις και κυρίως νέες θέσεις εργασίας, νέοι τρόποι παραγωγής που να συνδέονται με ένα νέο, βιώσιμο οικονομικό μοντέλο. Υπάρχουν χώρες που τολμούν, κοινωνίες που είναι ανοιχτές στα νέα ρεύματα κι άλλες που διστάζουν, που αποποιούνται τις ευθύνες τους. Κάποιοι θα μείνουν πίσω, δεν χωρεί καμία αμφιβολία.
Δεν πρέπει να επιστρέψουμε στο παρελθόν και να συνεχίσουμε τα αλόγιστα δάνεια υπονομεύοντας το μέλλον των επόμενων γενεών. Δεν είναι λύση η αυταπάτη, η περιχαράκωση. Ο λαϊκισμός είναι πρόδηλα κομματικός, αλλά είναι και οικονομικός, πολιτιστικός, κοινωνικός, ατομικός και συλλογικός. Δεν αφορά μόνο τα κόμματα και τις κινήσεις που στοχεύουν φανερά στην υπονόμευση των αξιών, ελλοχεύει παντού, στις επιλογές μας ως πολιτικών, αλλά και ως καταναλωτών, ως γονιών, ως πολιτών και ως επίσημων θεσμών. Στην Ελλάδα ο λαϊκισμός έχει δυστυχώς και γεωπολιτική διάσταση, η προειδοποίηση του καθηγητή Γιώργου Πρεβελάκη είναι σαφέστατη (Βλ. Γ. Πρεβελάκης, «Η Ελλάδα, η Ευρώπη και η «δευτέρα πλάνη», Καθημερινή 1η Απρ. 2018)
Η πειστική απάντηση απαιτεί σχεδιασμό, ορθολογισμό, καθαρή γραμμή, δημοκρατική ευθύνη. Απαιτεί μελετημένες προτάσεις για το μέλλον, νέα εργαλεία ανάλυσης, πρωτοβουλίες και αλλαγή συμπεριφοράς και υπευθυνότητα απ′ όλους μας.