Ο Δαμιανός Ζαρίφης (1946- 2007) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους σκηνογράφους και ενδυματολόγους στον χώρο του ελληνικού θεάτρου και κινηματογράφου, από τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης μέχρι και τον πρόωρο θάνατό του. Η πρώτη του επαγγελματική δουλειά, στο Θέατρο Τέχνης, με τα σκηνικά και κοστούμια για το εμβληματικό έργο του Μπρεχτ, «Ο Τρόμος και η Αθλιότητα του Γ′ Ράιχ», σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, ήταν δηλωτική και όλης της συνέχειας του πολυποίκιλλου, ευφάνταστου και κομψοτεχνημένου έργου του- που διαρκώς αφουγκραζόταν με ευαισθησία και ανθρωποκεντρισμό την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Στα επόμενα τριάντα τρία χρόνια ο Δαμιανός Ζαρίφης συνεργάστηκε με εμβληματικούς φορείς πολιτισμού, όπως το Εθνικό Θέατρο, η Εθνική Λυρική Σκηνή, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το Θέατρο Τέχνης, με πολλούς από τους σπουδαιότερους Έλληνες θεατράνθρωπους, αλλά και κινηματογραφιστές.
Μέχρι και το Σάββατο 20 Ιανουαρίου, με ελεύθερη είσοδο, πραγματοποιείται στον Πολυχώρο Ω2 του Ωδείου Αθηνών έκθεση 200 ζωγραφικών μακετών και σχεδίων του Δαμιανού Ζαρίφη, αλλά και 55 κοστουμιών ιστορικών παραστάσεων που συμμετείχε ο μεγάλος αυτός Έλληνας καλλιτέχνης. Τα κοστούμια παραχωρήθηκαν από το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, την Εθνική Λυρική Σκηνή, το Εθνικό Θέατρο και το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν. Επισκέφτηκα το χώρο - ήταν μια περιπλάνηση, νοσταλγική αλλά και ζώσα, στην παραγωγή και την αισθητική αντίληψη ενός δημιουργού- «θεμέλιου λίθου» του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου και, με συνδετικό κρίκο αυτόν, μια «βόλτα» σε εμφατικές θεατρικές και κινηματογραφικές στιγμές μας. Είναι κρίσιμο ότι την επιμέλεια της σπάνιας αυτής διοργάνωσης- σε μια χώρα όπου πολλά και πολύτιμα κομμάτια της θεατρικής της μνήμης αντί να εκτίθενται περήφανα στο κοινό, χάνονται ή στην καλύτερη αποθηκεύονται θλιβερά και επιζούν εν κρυπτώ- υπογράφει η θεατρολόγος Ελένη Βαροπούλου. Η κυρία Βαροπούλου υπήρξε πρώτη σύζυγος του Δαμιανού Ζαρίφη και γνωρίζει πρωτογενώς, βαθιά, όχι μόνο τον καλλιτέχνη αλλά και τον άνθρωπο- δημιουργό. Μάλλον σπάνια συμβαίνει αυτό. Μιλήσαμε μαζί της, για τον Δαμιανό Ζαρίφη και το έργο του, στο μικρό αμφιθέατρο του Πολυχώρου Ω2.
- Να περιγράψουμε την «ταυτότητα» της έκθεσης καταρχήν, κυρία Βαροπούλου;
- Η έκθεση περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό ζωγραφικών μακετών του Δαμιανού Ζαρίφη - σχέδια για παραστάσεις αλλά και τις πρώτες του εργασίες στο Παρίσι, όταν ήταν ακόμη σπουδαστής της Ανωτάτης Σχολής Διακοσμητικών Τεχνών, και τις διπλωματικές του εργασίες για τον Δον Ζουάν του Μολιέρου, τον Ντον Τζιοβάνι του Μότσαρτ και την όπερα των Κουρτ Βάιλ και Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Άνοδος και Πτώση της Πόλης Μαχαγκόνυ». Περιλαμβάνει, επίσης, σειρά από κοστούμια αλλά είναι και μια έκθεση πολυμέσων, με προβολές και φωτογραφίες, αφιερώματα συνεργατών και φίλων του που έφεραν υλικό, όπως ο Γιάννης Σμαραγδής, από τις ταινίες του «Ελ Γκρέκο» και «Καβάφης», ή ο Βασίλης Βαφέας, που διαμόρφωσε ένα οπτικοακουστικό περιβάλλον, μια ταινία, για τη συνεργασία του στο θέατρο και τον κινηματογράφο με τον Δαμιανό Ζαρίφη και την φιλία τους.
Η δουλειά του Δαμιανού Ζαρίφη δεν ήτανε μόνο μια συνεχής δημιουργία στο θέατρο και την όπερα, από το 1974 μέχρι το 2007- η προσφορά του ήταν μεγάλη και στον κινηματογράφο, με 17 ταινίες για την τηλεόραση και, κυρίως, για το σινεμά. Για πολλές από αυτές βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Αυτός είναι ο κορμός της έκθεσης, αυτά είναι τα υλικά της και κεντρική ιδέα της είναι με μια θεατροποιημένη παρουσίαση να αναδειχτούν διάφορες πλευρές της δουλειάς του.
- Η χωροταξία της έκθεσης;
Ξεκινά με το πορτρέτο του Δαμιανού Ζαρίφη, αρχές δεκαετίας ’80. Μπαίνουμε στο χώρο και παρατηρούμε μια καταρχήν χρονολογική σειρά: ο Ζαρίφης επιστρέφει από το Παρίσι και η έκθεση παρουσιάζει έργα του από τη Γαλλία. Μετά, συνεχίζουμε με μια πιο θεματική διάταξη, δεν ακολουθούμε χρονολογική σειρά. Αυτή η πρώτη ενότητα χώρου περιλαμβάνει μακέτες σκηνικών και κοστουμιών, και τρία μόνο αυτούσια κοστούμια, μοναχικά κιόλας, ως «σολίστ». Η υπόλοιπη έκθεση παρουσιάζει τα κοστούμια ως σύνολα και ο δεύτερος χώρος αφορά την όπερα και το λυρικό θέατρο.
- Να μιλήσουμε για τον Δαμιανό Ζαρίφη ως δημιουργό, αλλά και ως άνθρωπο;
Ο Δαμιανός Ζαρίφης υπήρξε ο πρώτος μου σύζυγος, πατέρας της κόρης μας, Άννας Ζαρίφη. Ήξερα το έργο του καλά και είχαμε συμπορευτεί αρκετά χρόνια στο Παρίσι ως φοιτητές- εγώ σπούδαζα θεατρολογία και αυτός συνέχιζε τις σπουδές σκηνογραφίας και ενδυματολογίας, μετά τις εδώ σπουδές του στη Σχολή Βακαλό. Για αυτό στο επίκεντρο της έκθεσης βρίσκεται ένα σύμπλεγμα γύρω από τον Μπρεχτ, όχι μόνο γιατί ο Ζαρίφης είχε σκηνογραφήσει αρκέτά έργα του αλλά και επειδή είχε δεχτεί επιρροές από τον Μπρεχτ, κυρίως ως προς την αυστηρότητα και την οικονομία στον σκηνικό χώρο. Τον γυμνό χώρο, όμως, με σημάνσεις και συγκεκριμένα, ενδεικτικά στοιχεία- είναι μια αφαίρεση και ένας μινιμαλισμός που μας μιλάνε και φέρουν μια κοινωνική υποδήλωση των πραγμάτων. Γι′ αυτό ο Μπρεχτ τοποθετείται στο επίκεντρο της δουλειάς του. Τα μικρά δωμάτια της έκθεσης αφορούν, μεταξύ άλλων έργων του Μπρεχτ, τη «Μάνα», μια ιστορική, πολιτική παράσταση που, μάλιστα, είχε παιχτεί σε εργοστάσιο, με τον Λεωνίδα Τριβιζά σκηνοθέτη. Και έχουμε και τις μελέτες για τους Γάμους των Μικροαστών.
- Πως μπορεί να περιγραφεί το έργο του Ζαρίφη;
- Eίναι δύσκολο να περιγραφεί ένα τόσο ευρύ έργο. Μολαταύτα, μπορούμε να πούμε ότι είναι ένας σκηνογράφος απέριττος και λιτός, συγκεντρωμένος στις σημασίες και τα νοήματα που θέλει να δώσει ο σκηνοθέτης και η παράσταση. Και ως ενδυματολόγος δουλεύει τόσο κοντά με τον ηθοποιό, ώστε το κοστούμι του να μην «σκεπάζει» τον ηθοποιό, να μην βγαίνει πάνω από τον ρόλο και τις ερμηνευτικές ανάγκες του ηθοποιού.
- Υπηρετούσε το έργο, χωρίς να το καλύπτει.
- Οπωσδήποτε, ναι. Ήταν και μια άποψή του αυτή για το θέατρο, ως κομμάτι μιας γενικότερης αντίληψής του: ότι η παράσταση έχει αρκετούς συντελεστές και είναι αποτέλεσμα ομαδικού πνεύματος. Αν δεν κυριαρχήσει το ομαδικό πνεύμα, η παράσταση δεν θα φτάσει στο σημείο που θέλει.
- Ο Ζαρίφης σαν άνθρωπος;
- Το έργο του δείχνει, ως έναν βαθμό, και τον χαρακτήρα του. Δεν είχε καμία έπαρση και ήξερε πολύ καλά τη δουλειά του ως ενδυματολόγος αλλά και τις τεχνικές της σκηνής, τη θεατρική σκηνή ως μηχανή. Ήταν ένας πολύ διακριτικός άνθρωπος, με διάθεση να βοηθήσει όποιον τον πλησίαζε και είχε ανάγκη να κάνει θέατρο. Πίστευε στους ανθρώπους και στις προσπάθειες τους για μια ενδιαφέρουσα αναζήτηση. Δεν ξεκινούσε ποτέ μια δουλειά με κριτήριο τα χρήματα- παρά μόνο αν η πρόταση συνεργασίας ήταν ενδιαφέρουσα και αν οι άνθρωποι που την επιχειρούσαν είχαν κάτι να πούνε στο θέατρο.
- Ο τρόπος δουλειάς του;
- Είχε πολύ καλή σχέση με το χειροποίητο. Αγαπούσε ο ίδιος αυτό που λέμε «μετιέ» στο θέατρο. Και για αυτό ήταν πολύ αγαπητός στα ατελιέ και στις μοδίστρες με τις οποίες συνεργαζόταν. Ήξερε πως πρέπει να κοπεί ένα ύφασμα για ένα δύσκολο, ιστορικό κοστούμι και δούλευε τις μάσκες με τα ίδια του τα χέρια. Δεν σχεδίαζε ένα κοστούμι μόνο στη μακέτα και μετά την παρέδιδε για να το φτιάξουν, να το ολοκληρώσουν στο ατελιέ. Το παρακολουθούσε από την αρχή μέχρι το τέλος και αγαπούσε πολύ το ύφασμα, το κάθε μικρό αξεσουάρ που είχε το κοστούμι, τον ηθοποιό όπως το φορούσε. Διαμόρφωνε το κάθε κοστούμι με βάση τον ηθοποιό, όπως τον έβλεπε στις πρόβες. Ήταν πολύ κοντά σε αυτό που λέμε σκηνική, καθημερινή πράξη του θεάτρου.
“Ήταν ένας καλλιτέχνης που έμπαινε μέσα στο έργο τέχνης, το μελετούσε- την δραματουργία, το ανθρώπινο δυναμικό, την υλοποίηση του δικού του τμήματος της παραγωγής. Στο σχεδιασμό ενός κοστουμιού ο ηθοποιός ήταν το βασικότερο κριτήριο. Πίστευε περισσότερο στον ηθοποιό και ακολουθούσε τις ανάγκες του να αποδώσει ένα ρόλο ζωντανά στη σκηνή, παρά σε μια αφηρημένη υπόδειξη του σκηνοθέτη.”
- Στο έργο του Δαμιανού Ζαρίφη υπάρχει πολιτική χροιά;
- Βεβαίως. Και όχι μόνο στο έργο του Ζαρίφη- είναι πολλές οι παραστάσεις που μπορούμε να ξαναδούμε σαν αισθητικά αλλά και πολιτικά φαινόμενα της εποχής του. Δεν διαλέγει όμως πάντα ο δημιουργός έργα με πολιτικά μηνύματα. Επιλέγει καταρχήν έργα αξίας καλλιτεχνικής, λογοτεχνικής- ακριβώς επειδή σε επίπεδο γλώσσας, φόρμας, μηνυμάτων με την ευρύτερη έννοια του όρου, εμπεριέχουν τα έργα αυτά και σοβαρή πολιτική διάσταση. Δεν ξεκινάει όμως κανείς από το «ποιο πολιτικό έργο πρέπει να υπηρετήσω», αλλά από την δραματουργία και την ομάδα παραγωγής.
- Η προσέλευση στην έκθεση;
- Είχαμε την πρώτη μέρα πάνω από 400 ανθρώπους. Και καθημερινά, όπως βλέπετε, έχουμε πολύ κόσμο. Είναι εντυπωσιακή η προσέλευση και μπορώ να πω ότι δεν είναι μόνο οι άνθρωποι του θεάτρου, οι συνεργάτες και οι φίλοι του Δαμιανού, που τον αγαπούσαν πολύ. Αλλά είναι και άνθρωποι που είχαν συνδεθεί αναμνησιακά με κάποιες παραστάσεις. Αναπάντεχο το ενδιαφέρον, συγκινητικό.
