Αν υπάρχει ένας όρος ο οποίος να χαρακτηρίζει όσο κανένας άλλος την εποχή μας, είναι εκείνος της «πολυκρίσης»: ο συντονισμός της όξυνσης των γεωπολιτικών ανταγωνισμών, της κλιματικής αλλαγής, επιπλέον αποδιοργανωτικών συμβάντων όπως η πρόσφατη πανδημία.[1]
Η έννοια κλειδί που θα πρέπει να προσέξουμε εδώ είναι της «διεμπλοκής» (entanglement). Δανεισμένη από την κβαντική θεωρία, που ορίζει ότι δύο κβαντικά σωματίδια βρίσκονται σε κατάσταση αλληλεπίδρασης ανεξαρτήτως της απόστασης που παρεμβάλλεται μεταξύ τους, η διεμπλοκή είναι πειραματικά και στατιστικά επαληθευμένη. Όπως είναι και σε ό,τι αφορά στο επίπεδο των παγκόσμιων συστημάτων, για την αλληλεπίδραση του κλιματικού παράγοντα, των γεωπολιτικών ανατροπών, του ξεσπάσματος μεγάλων πανδημικών συμβάντων. Ο κλάδος της κλειοδυναμικής, εγκαινιάστηκε από Πήτερ Σέρτσιν στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ιστορικό και μαθηματικό αναλυτή των παγκοσμίων συστημάτων, και αναδεικνύει σαφώς μέσα από την επεξεργασία μεγάλων βάσεων ιστορικών δεδομένων την διασύνδεση αυτήν.[2]
“Πλέον ο πληθωρισμός είναι ένας από τους κεντρικούς ρυθμιστές του πολιτικού βαρόμετρου”
Σήμερα, συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας και αν βρίσκει έναν δείκτη στον οποίον να ανακεφαλαιώνεται, αυτός είναι εκείνος του παγκόσμιου πληθωρισμού, ο οποίος αναδεικνύεται σταδιακά σε μείζον πρόβλημα, που οξύνει τις κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των κοινωνιών σε όλες τις περιοχές του πλανήτη.
Η σχέση του με την γεωπολιτική κρίση και την κλιματική αλλαγή έχει πλέον τεκμηριωθεί και βιβλιογραφικά: επί παραδείγματι στατιστικές εκτιμήσεις αναφέρουν ότι μέχρι το 2035 ο πληθωρισμός των τροφίμων θα αυξηθεί από 1 έως 3 μονάδες περίπου εξαιτίας της ραγδαίας μεταβολής των θερμοκρασιών που έρχεται σαν απόρροια της κλιματικής αλλαγής·[3] όσο για την σχέση με τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς, θα ξεχαστεί στις δεκαετίες του 1980-1990 και μέχρι τα τέλη του 2000, ακριβώς διότι η παγκοσμιοποίηση έμοιαζε να καθιερώνει ένα παγκόσμιο σύστημα μονοπολικής γεωπολιτικής σταθερότητας, όπου οι πολεμικές συγκρούσεις δεν ήταν παρά σημειακά επεισόδια συμμόρφωσης με την εγκαθιδρύομενη τάξη πραγμάτων. Χρειάστηκε το ξέσπασμα της πανδημίας, και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία για να υπενθυμίσει κάτι που ο άνθρωπος του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, και οπωσδήποτε οι γενιές που έζησαν την διαδοχή των δύο παγκόσμιων πολέμων, το γνώριζαν ως βίωμα και όχι ως επιστημονική διαπίστωση.[4]
Πλέον ο πληθωρισμός είναι ένας από τους κεντρικούς ρυθμιστές του πολιτικού βαρόμετρου· ας αναλογιστούμε την βαρύτητα που είχε στην απόφαση των Αμερικανών ψηφοφόρων, και δη εκείνων από τις χαμηλότερες και τις μεσαίες τάξεις να υποστηρίξουν τον Ντόναλτ Τραμπ.[5] Ή, την ώθηση που δίνει η ακρίβεια, και η συνεπακόλουθη αδυναμία των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων –κεντροαριστερών ή κεντροδεξιών– να την αντιμετωπίσουν στην άνοδο της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Για να μην μιλήσουμε για τις τιμές των τροφίμων, τον ρόλο που διαδραμάτισαν μια δεκαετία πριν στο ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης, ή σήμερα, στην αποσταθεροποίηση της Αφρικής, και τις μεταναστευτικές πιέσεις που δέχεται, και θα δεχθεί με κλιμακούμενη ένταση η Ευρώπη στο μέλλον.
“Ο Παγκόσμιος Πληθωρισμός αναδεικνύεται σταδιακά σε μείζον πρόβλημα, που οξύνει τις κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των κοινωνιών σε όλες τις περιοχές του πλανήτη.”
Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που θα πρέπει να συζητήσουμε γι’ αυτόν τον πληθωρισμό που επιμένει ακριβώς διότι οφείλεται σε συστημικούς παράγοντες. Προφανώς, υπάρχουν και οι ενδιάμεσοι, η απορρόφηση των μεταπανδημικών κραδασμών στις εφοδιαστικές αλυσίδες, η συνέπεια των θηριωδών πακέτων στήριξης για την ανάκαμψη, ακόμα, οι προσπάθειες που γίνονται για την καταπολέμηση του περίφημου «πληθωρισμού απληστίας», δηλαδή, την περαιτέρω εκμετάλλευση των ευρύτερων ανοδικών τάσεων από παράγοντες της αγοράς με σκοπό την κερδοσκοπία.
Ενώ με τα αμέσως προηγούμενα είναι στο ζήτημα των πολιτικών και της αποτελεσματικότητάς τους να βγούμε σε κάποιο ξέφωτο –δηλαδή να πάψουν να πιέζουν για την άνοδο των τιμών, με τους συστημικούς παράγοντες δεν συμβαίνει το ίδιο.
Σ’ ένα επίπεδο μεγάλης γενίκευσης, ο πληθωρισμός της κλιματικής αλλαγής οφείλεται στο γεγονός της μη ανθεκτικότητας του οικονομικού μοντέλου στις αιφνίδιες μεταβολές του κλίματος πράγμα που συνεπάγεται κλιμάκωση του οικολογικού κόστους· θα επιμείνει έως ότου συμβεί η διόρθωση, με αρνητικό ή θετικό τρόπο.
Για την γεωπολιτική, επίσης προς το παρόν δεν διαφαίνεται έξοδος από ένα φαινόμενο μάλλον αυτοτροδοφοτούμενο. Για παράδειγμα, ο Τραμπ υπόσχεται να μεταβάλει τους δασμούς σε όπλο των ΗΠΑ έναντι του κινέζικου ανταγωνισμού· σε πρώτο επίπεδο κινήσεις σαν κι αυτήν θα ενισχύσουν τις πληθωριστικές πιέσεις.
Ο επαναπατρισμός των εφοδιαστικών αλυσίδων, επίσης, η περιφερειοποίηση των οικονομιών σαν απάντηση στην εκ νέου διαίρεση του πλανήτη σε γεωπολιτικά στρατόπεδα, συνεπάγεται μια γενναία αύξηση των κρατικών επενδύσεων, ακόμα, την εγκατάλειψη της οικονομικής λογικής που υπαγορεύει την μετεγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων εκεί που τα κόστη είναι χαμηλότερα –εξελίξεις που και πάλι συνεπάγονται περαιτέρω πληθωριστικές πιέσεις.
“Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έχει τις διαστάσεις μιας παγκόσμιας σύγκρουσης –Ευρασία εναντίον Δύσεως...Η παράταση και η διάχυση της έντασης, όμως, συνεπάγεται την κανονικότητα ενός παγκόσμιου «ειρηνοπολέμου» και, σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο πληθωρισμός γίνεται ο κατ’ εξοχήν ιμάντας μεταβίβασης των εντάσεων αυτών στην κοινωνική βάση και το επίπεδο της καθημερινότητας.”
Κάτι τελευταίο σε αυτούς τους εισαγωγικούς προβληματισμούς, και ευρύτερο: από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έχει τις διαστάσεις μιας παγκόσμιας σύγκρουσης –Ευρασία εναντίον Δύσεως. Σταδιακά η σύγκρουση αυτή απέκτησε και άλλα θερμά και ψυχρά μέτωπα. Είναι όμως διάχυτα και αρκετές φορές δι’ αντιπροσώπων, καθώς η πυρηνική αποτροπή που λειτουργεί εκατέρωθεν έχει προς το παρόν αποτρέψει το σενάριο μιας ανοιχτής και γενικευμένης σύγκρουσης.
Ορισμένοι αναλυτές ισχυρίζονται, μάλιστα, ότι ίσως αυτός να είναι ο τρόπος εκδήλωσης των πολεμικών αντιπαραθέσεων στην εποχή μας, με την δυνατότητα της πυρηνικής αλληλοκαταστροφής να έχει θέσει ένα ανυπέρβλητο όριο στα επίπεδα της γενίκευσης που μπορούν να προσλάβουν. Η παράταση και η διάχυση της έντασης, όμως, συνεπάγεται την κανονικότητα ενός παγκόσμιου «ειρηνοπολέμου» και, σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο πληθωρισμός γίνεται ο κατ’ εξοχήν ιμάντας μεταβίβασης των εντάσεων αυτών στην κοινωνική βάση και το επίπεδο της καθημερινότητας.
[1] Για την έννοια της πολυκρίσης, βλέπε Michael Lawrence, Thomas Homer-Dixon, Scott Janzwood, Johan Rockström, Ortwin Renn, and Jonathan F. Donges, “Global Polycrisis: The Causal Mechanisms of Crisis Entanglement,” Global Sustainability 7 (2024): e6, 1–16, https://doi.org/10.1017/sus.2024.1.
[2] Peter Turchin, End Times: Elites, Counter-Elites, and the Path of Political Disintegration, Penguin Press, Νέα Υόρκη 2023.
[3] Maximilian Kotz et al., “Global Warming and Heat Extremes to Enhance Inflationary Pressures,” Communications Earth & Environment 5, no. 116 (2024): 1–12, https://doi.org/10.1038/s43247-023-01173-x.
[4] Matteo Iacoviello, “Geopolitical Shocks and Inflation,” Φόρουμ της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Σινάτρα, Πορτογαλία, 2 Ιουλίου 2024. https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/sintra/ecb.forumcentbankpub2024_Iacoviello_presentation.en.pdf.
[5] Claire Goudreau, “The Impact of Inflation on the 2024 Presidential Election,” Johns Hopkins University Hub, November 20, 2024, https://hub.jhu.edu/2024/11/20/how-inflation-impacted-2024-election/.