Της Αλεξάνδρας Παππά // Υπεύθυνης Προγραμμάτων στο Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο [MedINA] και της Ιόλης Χριστοπούλου // Διευθύντριας πολιτικής στη δεξαμενή σκέψης «The Green Tank»
Ο «Ιανός» πέρασε, χτύπησε, κόστισε ανθρώπινες ζωές και προκάλεσε μεγάλες ζημιές. Είχαν προηγηθεί η Εύβοια τον περασμένο Αύγουστο, η Μάνδρα, η Χαλκιδική και πολλές άλλες φονικές ή μη καταστροφές. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα γίνονται όλο και πιο έντονα και εμφανίζονται πιο συχνά λόγω της κλιματικής κρίσης. Η γραμμή άμυνας απέναντι σε αυτά τα φαινόμενα είναι αδύναμη ή και αδύνατη μερικές φορές λόγω και των σημαντικών ανθρωπογενών παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον.
Ανέκαθεν ο ρόλος των ποταμών ήταν να συγκεντρώνει το νερό της βροχής. Σήμερα ωστόσο αυτή η λειτουργία παρεμποδίζεται, καθώς η φυσική ροή των ποταμών και των ρεμάτων έχει αλλάξει ή και διακοπεί τελείως. Τα πλημμυρικά πεδία έχουν χτιστεί, μπαζωθεί, απομειωθεί ή και εξαναφιστεί καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την εκτόνωση πλημμυρών σε φυσικές εκτάσεις. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος έχει αναδείξει τις υδρομορφολογικές πιέσεις ως τις πιο σημαντικές πιέσεις στα υδάτινα σώματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου ’AMBER’ για τη διαχείριση και λειτουργία φραγμάτων στους ευρωπαϊκούς ποταμούς, τα εμπόδια στα ποτάμια της Ευρώπης είναι περισσότερα από ένα εκατομμύριο. Με απλά λόγια, η εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για ποτάμια γάργαρα και ορμητικά, δεν ισχύει πια για τα ποτάμια της Ευρώπης.
Αυτή την κατάσταση έρχεται να αντιστρέψει η νέα Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030, που ανακοίνωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον περασμένο Μάιο. Η Στρατηγική αυτή αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας -δηλαδή της αναπτυξιακής στρατηγικής- στην οποία η ΕΕ παραμένει προσηλωμένη παρά την πανδημία. Η Στρατηγική θέτει φιλόδοξους στόχους για την επόμενη δεκαετία, ανάμεσα στους οποίους είναι και η αποκατάσταση της φύσης.
Από τα πλέον εμβληματικά μέτρα για την επίτευξη των στόχων της Στρατηγικής είναι η αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ευρωπαϊκών ποταμών μέχρι το 2030, ώστε να ανακτήσουν την ταυτότητά τους ως ποταμοί ελεύθερης ροής. Η επανεκκίνηση των φυσικών λειτουργιών των ποταμών είναι απολύτως συμβατή και με την Ευρωπαϊκή Οδηγία για τα ύδατα (2000/60/ΕΚ) που αποσκοπεί στην επίτευξη καλής κατάστασης – ποσοτικής, ποιοτικής και οικολογικής – των υδάτων της Ευρώπης. Ο στόχος για τους ποταμούς ελεύθερης ροής μπορεί να επιτευχθεί με την απομάκρυνση ή διευθέτηση εμποδίων, όπως είναι τα φράγματα, τα οποία ‘φράζουν’ τη διέλευση των ψαριών επηρεάζοντας τον κύκλο ζωής τους, εμποδίζουν τη δίοδο των φερτών υλικών με αποτέλεσμα αυτά να παγιδεύονται ανάντη των φραγμάτων, ενώ πολλές φορές διακόπτουν την οικολογική παροχή, δηλαδή τη ροή επαρκούς ποσότητας νερού για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του οικοσυστήματος.
Στον αντίποδα αυτής της εικόνας υπάρχει ένας ποταμός, ο οποίος έχει διατηρήσει την εικόνα ενός υγιούς ποταμού και μπορεί να αποτελέσει πρότυπο ποταμού ελεύθερης ροής. Πρόκειται για τον ποταμό Αώο στην Ήπειρο.
Ο ποταμός Αώος πηγάζει από το Μέτσοβο, διασχίζει ποικιλόμορφα τοπία υψίστης σημασίας τόσο για τη βιοποικιλότητα όσο και για τον άνθρωπο, περνάει τα ελληνοαλβανικά σύνορα όπου μετονομάζεται σε Vjosa και εκβάλλει στην Αδριατική θάλασσα.
Με εξαίρεση το φράγμα της ΔΕΗ στις πηγές του, σε ολόκληρο τον ρου του, μήκους άνω των 270 χιλιομέτρων, ο ποταμός Αώος-Vjosa και η πλειοψηφία των παραποτάμων του ρέουν ελεύθερα, χωρίς εμπόδια.
Ο ποταμός αποτελεί πολιτιστικό τοπόσημο και προσφέρει πολυάριθμα οφέλη στις τοπικές κοινωνίες που ζουν κατά μήκος του. Κάποια από αυτά είναι η υποστήριξη δραστηριοτήτων του πρωτογενούς τομέα, όπως η κτηνοτροφία και η γεωργία που αναπτύσσονται στην περιοχή, ο εναλλακτικός τουρισμός, δυνατότητες για αναψυχή, έρευνα και εκπαίδευση καθώς και η ρύθμιση του κλίματος της περιοχής και η προστασία των κατοικημένων και αγροτικών περιοχών από τις πλημμύρες. Ακόμη, ο Αώος-Vjosa παρέχει ασφαλές καταφύγιο σε πολυάριθμα είδη θηλαστικών, λιβελλούλων και ψαριών, όπως είναι το κρισίμως κινδυνεύον ευρωπαϊκό χέλι.
Λόγω της σημασίας του, το μεγαλύτερο μέρος του ποταμού, δηλαδή 50 από τα 70 χιλιόμετρα, που ρέουν στο ελληνικό έδαφος, προστατεύεται ως τμήμα του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, αφήνοντας ωστόσο περίπου 20 χιλιόμετρα -προς τα ελληνοαλβανικά σύνορα- χωρίς προστασία.
Όσον αφορά τους κύριους παραποτάμους του Αώου, τον Βοϊδομάτη και τον Σαραντάπορο, μόνο 9 από τα 15 χιλιόμετρα του πρώτου βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας, ενώ και τα 50 χιλιόμετρα του Σαραντάπορου δεν προστατεύονται.
Η καλή κατάσταση στην οποία έχει διατηρηθεί ο Αώος έως και σήμερα, που ρέει ανεμπόδιστος, τον καθιστά πρότυπο για την αποκατάσταση και άλλων ποταμών σε όλη την Ευρώπη, κατ’ εφαρμογή της νέας Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα. Η Ελλάδα έχει μία μοναδική ευκαιρία όχι μόνο να στηρίξει τη νέα Στρατηγική, αλλά και να αναδείξει τον Αώο -γιατί όχι και μαζί με τη γείτονα Αλβανία- ως έναν από τους τελευταίους ποταμούς ελεύθερης ροής στην Ευρώπη. Ως πρώτο βήμα, όμως χρειάζεται να εξασφαλίσει την προστασία αυτού του ξεχωριστού ποταμού και των παραποτάμων του σε όλο το μήκος τους, μέχρι και τα ελληνοαλβανικά σύνορα.
Η Ελλάδα μπορεί να είναι πρωτοπόρος. Θα το επιδιώξει και στην πράξη;