Η ελεύθερη παραγωγή δημόσιου λόγου και της δημόσιας σφαίρας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά δικαιώματα και επιτεύγματα της σύγχρονης δυτικής αστικής δημοκρατίας (Habermas 1962).
Σε αντίθεση με τους αγώνες για την κοινωνική και οικονομική ισότητα που με μεγάλη δυσκολία και με αργό ρυθμό επέβαλαν, μόνο ορισμένους από τους στόχους τους, η διάχυση του δημοσίου λόγου και διαλόγου ήταν γρήγορη και αποτελεσματική στην αστική κοινωνία.
Συμπεριέλαβε γρήγορα κοινωνικές ομάδες, τη γυναικεία διάσταση, πνευματικά ρεύματα, κινήματα και ταξικά συμφέροντα όπως αυτά και αν αυτό-προσδιορίζονται.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας της επικοινωνίας και των διαφόρων μέσων που χρησιμοποιεί -πέραν από τις εφημερίδες και τα βιβλία- έφεραν το δημόσιο λόγο κάθε μορφής στο κέντρο του κοινωνικού ενδιαφέροντος.
Η επιστήμη και τα πρακτικά της επιτεύγματα αλλά και η καθημερινότητα, υπερκέρασαν όλα τα αρχικά πεδία ανάπτυξής του και έφεραν πλέον την επίσημη πολιτική σε μία υποδεέστερη θέση ανάμεσα στα ενδιαφέροντα των πολιτών.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας της πληροφορίας αποτέλεσε, μία μεγάλη αλλαγή, διότι έδωσε στον καθένα και την κάθε μία από εμάς, τη δυνατότητα να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτή τη δημόσια σφαίρα και τη δυνατότητα να δημιουργήσει δημοσιογραφική και συγγραφική ταυτότητα επίσημη, προσωπική ή ακόμα και ανώνυμη.
Τα δημόσια διαδικτυακά ημερολόγια (blogs), οι προσωπικές ιστοσελίδες (sites) και τέλος, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Instagram, Twitter κ.α.) δημιούργησαν και δημιουργούν καθημερινά ένα πυκνό και μη ελεγχόμενο δίκτυο, ένα ποταμό επικοινωνιακών διαδράσεων, καταγραφής γνώμης, πρακτικής ενημέρωσης, δημοσιοποίησης γεγονότων, πολιτικής επιρροής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης.
Αυτός ο όγκος των πληροφοριών αποτελεί, στην πραγματικότητα, ένα θόρυβο που πλημμυρίζει το δίκτυο/α, εμποδίζοντας ένα μεγάλο μέρος των ουσιαστικών λειτουργιών της ορθολογικής επικοινωνίας (Χτούρης 1991,1997).
Τα δικτυακά πλέον ΜΜΕ (μέσα ενημέρωσης) αφιερώνουν 2-5 λεπτά με σχόλια για όλα τα θέματα της επικαιρότητας και της κοινωνικής ζωής από ειδικούς, αυτό-ονομαζόμενους ειδικούς και διασκεδαστές της καθημερινότητας.
Η ουσιαστική γνώση κάθε μορφής έχει πλέον περιοριστεί ή και αποκλειστεί από το δημόσιο λόγο, εξαιτίας έλλειψης χρόνου αλλά και από την στοχευμένη άμεση και έμμεση σύνδεση κάθε μορφής γνώσης, διαλόγου και στοχασμού με την εμπορευματική κατανάλωση και την καθοδήγηση της κοινής γνώμης.
Σε αντίθεση με την στοχευμένη προπαγάνδα των αυταρχικών καθεστώτων στη σύγχρονη μετα-νεωτερική εποχή, η κυριαρχία κάθε μορφής επιτελείται μέσα από τον εκτεταμένο θόρυβο της πληροφορίας και τον κατακερματισμό του ενδιαφέροντος στη δημόσια σφαίρα.
Ένα μέρος από αυτό το θόρυβο στρέφεται, λεκτικά ‘βίαια’ ενάντια στην πολιτική και την οικονομική εξουσία, αλλά η έλλειψη σύνδεσης αυτής της κριτικής με ένα υπαρκτό πολιτικό υποκείμενο -τον δρώντα πολίτη-, την επαναφέρει ως εργαλείο πλέον στην κυριαρχία του διεθνοποιημένου οικονομικού συστήματος.
Το ίδιο το πολιτικό σύστημα και οι νόμιμοι εκπρόσωποι του έχουν πλέον ενταχθεί πλήρως σε αυτό τον τρόπο και τα μέσα επικοινωνίας που προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα. Πρόεδροι, πρωθυπουργοί, επιχειρηματίες παγκόσμιας εμβέλειας, χρησιμοποιούν σύντομα μηνύματα για να διαμορφώσουν ή να προκαλέσουν την κοινή γνώμη, αντιδράσεις σε χρηματιστήρια κ.α.
Αυτοματοποιημένοι πολλαπλασιαστές της διάδοσης μηνυμάτων (bots) μεταφέρουν και επηρεάζουν εκατομμύρια και συχνά δισεκατομμύρια αποδέκτες, με βασικό όφελος τα ποτάμια των σχολιασμών κάθε μορφής. Η πραγματική γνώμη είναι αδιάφορη, απλά γεμίζει ή ‘μπαζώνει’ με χρήσιμα σκουπίδια ένα ψευδο-δημόσιο λόγο ενώ πολλαπλασιάζει την πραγματική λανθάνουσα επίδραση του μηνύματος. (βλ. για παράδειγμα: https://earthweb.com/best-twitter-bot-reviews)
Ένας πραγματικός χαμένος σε αυτή την εξέλιξη είναι, ο προοδευτικός και δημιουργικός λόγος της τέχνης και των κοινοτήτων της πολιτικής και κοινωνικής έκφρασης.
Η επικράτηση της τάσης της επιβολής μιας πολιτικής για την ηθική τάξη και ορθότητα μέσω του διαδικτύου και της καταγγελτικής δημοσιότητας ενώ φάνηκε σε μία αρχική φάση ότι θα δώσει νέα δυναμική στις ομάδες και τα άτομα που υφίστανται προσβολή των κοινωνικών τους δικαιωμάτων, οδήγησε στην σημερινή περίοδο να περιορίσει την παρουσία τους και την αποτελεσματικότητα στην πραγματική ζωή, ενώ αντίθετα έχει πολλαπλασιάσει μόνο τη ψηφιακή τους κοινωνική και πολιτική δράση.
Πολλά από αυτά τα προβλήματα μας ήταν ήδη από την δεκαετία του ’90 γνωστά, οι κοινωνικές επιστήμες δεν κατάφεραν όμως να κάνουν την κοινωνία και τα κοινωνικά κινήματα μέτοχο αυτής της γνώσης. Αυτός είναι και ένας λόγος της ίδιας τους της περιθωριοποίησης στον σύγχρονο δημόσιο λόγο.
Η σημερινή παρουσία της προοδευτικής δημοκρατικής- οικολογικής πολιτικής αναμιγνύεται στην αρένα που επικρατεί ο Μεγάλος θόρυβος της πληροφορίας. Ο λόγος τους γίνεται αμάλγαμα, αλλοτριώνεται με το εμπορευματικό μήνυμα, την στοχευμένη πολιτική διαφήμιση και τις θεωρίες της συνωμοσίας και λεκτικής βίας κάθε μορφής. Πρέπει επίσης, να ανταγωνιστεί εκεί αυτοματοποιημένα bots που ψάχνουν followers με στόχο το κέρδος, γίνονται έτσι και θύμα και αντικείμενο της κερδοσκοπίας αυτών των πρακτικών.
Το πολιτικό πρόγραμμα του Habermas για την επικράτηση του ορθολογικού επικοινωνιακού λόγου είναι φανερό ότι έχει αποτύχει από παράγοντες που δεν μπορούσε ο θεωρητικός να προβλέψει.
Ίσως μία νέα κοινωνική δυναμική θα αποστραφεί από το πνεύμα που κυριαρχεί, κινούμενη προς μία πραγματική πράξη στο κοινωνικό πεδίο αλλά και στη στοχευμένη πολιτική λιτή έκφραση που παρόλο αυτά θα λέει πολλά για την καθημερινή μας ζωή και τη φύση της.
Το ίδιο ισχύει και για τις κοινωνικές επιστήμες. Μία στοχευμένη δημόσια κοινωνιολογία στη δημόσια σφαίρα, θα έχει σημαντικότερη επίδραση στην νέα εποχή του Μεγάλου Θορύβου. Θα απαντά επίσης και στον αδικαιολόγητο αποκλεισμό της Κοινωνιολογίας από την εκπαίδευση και την αποτροπή της επανα-φεουδοποίησης (Χάμπερμας) της δημόσιας σφαίρας από τα παλαιά και νέα φέουδα στο διαδίκτυο και την κοινωνία.
***
Ο Σωτήρης Χτούρης, είναι κοινωνιολόγος, πρόεδρος του μεταπτυχιακού προγράμματος, «Εφαρμοσμένη Κλινική Κοινωνιολογία και Τέχνη».
E-mail: s.chtouris@gmail.com
Επιλεγμένες αναφορές:
Habermas, Jurgen, Strukturwandel der Öffentlichkeit. Luchterhand. Neuwied and Berlin, 1962
Ψηφιακός Φεουδαλισμός Τρίτη 6/6/2017 11:09 πμ ( https://www.στην εκπαίδευσηhuffingtonpost.gr/sotiris-xtouris/-vs-_12_b_16919696.html )
Σωτήρης Ν. Χτούρης, Θετικισμός και Διαλεκτική. Τρεις δεκαετίες μετά τη διαμάχη για το θετικισμό, τα μεθοδολογικά προβλήματα που έθεσε η συζήτηση παραμένουν ανοιχτά, στο: Λόγου Χάριν, 2, 1991.
Σωτήρης Χτούρης, Μεταβιομηχανική Κοινωνία και η Κοινωνία της Πληροφορίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997.