Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης παραμονές του Πάσχα παρέδιδε τα «χαρτιά» του με τα πασχαλινά του διηγήματα στις εφημερίδες και τα περιοδικά με τα οποία συνεργαζόταν. Οι έντονες πασχαλινές του μνήμες ήταν το βασικό «όχημα» γι′ αυτά. Μνήμες ζωντανές, λαχταριστές, μέχρι σημείου ορισμένες φορές να μοιάζουν σαν να κοιτάει αδιάκριτα στα γεγονότα, στις ζωές και τις συμπεριφορές των ανθρώπων! Στα ίδια τους τα λόγια! Και αυτός σαν... κουτσομπόλης μας τα μετέφερε!
Αλλά, μήπως, και αυτός δεν μοιάζει να περηφανεύεται για τα «κουτσομπολιά» του όταν αναφέρει, ότι όλα όσα γράφει «στηρίζονται επί της πραγματικότητος»; Ως ένας έκτακτος ρεπόρτερ!
Ο Παπαδιαμάντης, λοιπόν, «κατεβαίνει» κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, όπως και των Χριστουγέννων, του Άι Βασίλη και των Φώτων στον στίβο της ευρύτερης δημοσιογραφίας και των εφημερίδων, και στην ουσία της λογοτεχνίας, με τις μνήμες του και προπαντός με τον λόγο του!
Τον παπαδιαμαντικό του λόγο!
Τον κυρίαρχο λόγο των ημερών ο οποίος έπεται, βεβαίως, του λαμπρού ποιητικού και μελωδικού εκκλησιαστικού της Μεγάλης Εβδομάδας και της λαμπροφόρου Λαμπρής που έγραψαν οι «πρίγκιπες των μελωδών της Εκκλησίας μας»! (Οι αδελφοί Κοσμάς επίσκοπος Μαϊουμά και Ιωάννης Δαμασκηνός).
Ο Μέγας του νεοελληνικού μας βίου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αυτός ο μεγάλος εραστής του καθημερινού βίου των ανθρώπων, διά του... παπαδιαμαντικού του λόγου, ή και τρόπου, μεταμορφώνει τις μνήμες και τα... κουτσομπολιά σε στιβαρή λογοτεχνία!
Έτσι ο «ωτακουστής» γίνεται σαγηνευτής! Σαγηνευτής των βεβαρυμμένων ή και υπέρβαρων ψυχών των ανθρώπων που βρίσκουν σ′ αυτόν ευγένεια,ποίηση, λεπτότητα, διάκριση, αποκούμπι, ανάπαυση, κάθαρση, έμπνευση. Έξοδο!
Διά μέσου, λοιπόν, των εν πολλοίς τετριμμένων καθημερινών παθών και καημών των ανθρώπων, εξασκεί τον λόγο που διαμόρφωσε ο ίδιος μέσα από μία πλήρη παλέτα διαχρονικών ελληνικών χρωμάτων για να στορίσει, να απαθανατίσει δίκην ζωγράφου το ελληνικό γίγνεσθαι με τα δικά του ανεξίτηλα χρώματα, γιατί όχι τα παπαδιαμαντικά χρωμογράμματα, τα γραμματοχρώματα, τα λεξοχρώματα, τα χρωματόλεξα, τις γραμμολέξεις ή τις λεξιγραμμές του.
Μια πανδαισία ποικιλοτρόπως πανέγχρωμη και εύπλαστη στα επιδέξια χέριά του που τα κινούν οι δονήσεις της καρδιάς του!
Θα μου πείτε και ως προς το βάθος πεδίου; Τα ζωγραφοποιήματά του αναπαριστώνται με προοπτική ή χωρίς μεγάλης κλίμακα προοπτική; Ή αλλιώς αντεστραμμένη προοπτική, όπως η βυζαντινή αγιογραφία; Δύσκολη ερώτηση και χρειάζεται ειδική μελέτη. Αλλά θα έλεγα πως όσον αφορά τα διηγήματά του θα μπορούσαμε, εύκολα, να πούμε πως ιστορούνται με μικρότερη κλίμακα προοπτικής, ενώ τα μυθιστορήματα του σε ευρύτερη.
Πάντως, όπως και να έχει αυτή η εικαστική ανάγνωση η οποία προέκυψε εκτάκτως και επί της οθόνης εργασίας, ένα είναι το σίγουρο ότι και ο ίδιος αναγνωρίζει ότι δημιουργεί, γράφει ως ζωγράφος! Το αναφέρει στο γνωστό παπαδιαμαντικό μανιφέστο «το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη».
Ναι, εδώ είμαστε στο «να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη»!
Και εδώ θυμόμαστε και τον θαυμαστή του Σκιαθίτη, Θεσσαλονικιό Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη τον παιζωγράφο! (Κατά δήλωση του)!
Και ο νους μας, μας σπρώχνει, σχεδόν, βιαίως στον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ που κι αυτός με τις δικές του ανεξίτηλες λέξεις περιέγραψε μετ’ έρωτος την ελληνική φύση, τους ηρωικούς καημούς και τα μεράκια του γένους, τόσο με τρυφερότητα, όσο και με γενναιότητα γιατί και το δικό του λεξικό ήταν πλήρες με ελληνικά εικαστικά γράμματα, γραμματικές, συντακτικές ευαισθησίες και ιστορίες δόξας λαμπρής!
Και όσον αφορά τις άμεσες εικαστικές επιδόσεις του Παπαδιαμάντη μαθαίνουμε από τον ίδιο και το μικρό αυτοβιογραφικό που... ζωγράφισε πως από: «Μικρός εζωγράφιζα Αγίους...».
Και επειδή η παιδεία του ήταν πιο πολύ φιλολογική στην συνέχεια επιδόθηκε να πεζογραφεί ή καλυτέρα να πε-ζωγραφεί «μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη».
Και φτάνουμε σ′ αυτό το «μετά στοργής»! Δεν ξέρω πόση σημασία του έχουμε δώσει! Γιατί οι περισσότεροι τουλάχιστον έχουν επικεντρωθεί στα ελληνικά ήθη! Και μάλιστα ως σημείο αντιλεγόμενο! Ας αφήσουμε, τουλάχιστον, για την ώρα τα ελληνικά ήθη. Άλλωστε έχει χυθεί αρκετό μελάνι γι′ αυτό και ας μείνουμε στην «στοργή» η οποία εκφέρεται, όπως είπαμε, σε ένα από τα πιο σημαντικά παπαδιαμαντικά μανιφέστα περί της «ιδεολογίας» του, αλλά και της πολιτικής του! Της εργασίας του εννοώ! Ο τρόπος που πολιτευόταν. Και οπωσδήποτε η λέξη στοργή δεν ταιριάζει σε κάποιο πολιτικό και ιδεολογικό μανιφέστο. Είναι τόσο αβρή και τόσο εξομολογητική που μας φανερώνει, επίσης, ένα πολύ ευαίσθητο δημιουργό ή ακόμη και ευάλωτο... Πρόκειται για έναν τόνο μητρικό! Εν τέλει, μια αγκαλιά ολόκληρη!
Και πάει ο νους μας στην εικόνα της Πλατυτέρας στην κόγχη των βυζαντινών εκκλησιών που αγκαλιάζει μετά στοργής τον κόσμο. Δικαίους και αδίκους!
Έτσι αγκαλιάζει και τα ελληνικά γράμματα και τον πλήρη ελληνικό κόσμο -όπως θα έλεγε και ο Αλεξανδρινός Κωνσταντίνος Καβάφης- ο Σκιαθίτης Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ. Και το παράδοξο με τους δύο κορυφαίους λογοτέχνες μας είναι ότι ο ένας έρχεται από την κραταιά Αλεξάνδρεια και ο άλλος από το πουθενά, σχεδόν!
Από μια μικρά πολίχνη! Την Σκιάθο. Την ελαχίστη και ανύπαρκτη ανάμεσα στα μεγάλα ελληνικά κέντρα, όπου άνθησε ο ελληνικός πολιτισμός! (Και εδώ άνθησε ο Παπαδιαμάντης και εξήνθησε την Σκιάθο. Στην σκιά του Άθω όπως την ήθελε ο Ν.Γ. Πεντζίκης)!
Και να που ο ίδιος, χωρίς κραταιά πόλη γενέτειρα, καύχημα και εφαλτήριο, ξεπηδά μέσα από την καρδιά του ελληνικού λόγου και κόσμου, δηλαδή, από όλες τις μεγάλες πόλεις που άνθησε ο ελληνικός λόγος και ο κόσμος με τον παπαδιαμαντικό του λόγο! Ναι, βεβαίως, και τον παπαδιαμαντικό κόσμο! Ως ένα μονοπάτι ποίησης που μετατρέπεται σε λεωφόρο λογοτεχνίας και ελευθερίας.
Ήταν μεράκι, έκφραση και το εργόχειρο επάγγελμά του. Ένας χειρώναξ του πνεύματος! Με τα χεράκια του και τα χαρτιά του! (Και κάποια στιγμή τα χεράκια του άρχισαν να κουράζονται και να μην τον υπακούουν όσο ήθελε).
Αυτός ο περιφερόμενος στην πρωτεύουσα, την πόλη της «πλουτοκρατίας», δίκην επαίτη με το τριμμένο του πανωφόρι ως σύγχρονος κυνικός ή σαλός διά Χριστόν. Εμφορούμενος πάντα και κομίζοντας και εκφράζοντας σκανδαλωδώς σεμνοπρεπώς την αγωνία μιας ελληνική πνευματικής έκφρασης! Καλύτερα μια πνευματικής διάστασης ζωή! (Συνήθως όλα αυτά κεκρυμμένα).
Ένα δημόσια περιπλανώμενο προικισμένο λογοτεχνικά πρόσωπο κυκλοφορούσε εν μέσω των Αθηνών με μια ατόφια πνευματική αγωνία έκφρασης και «ανάκρισης»-ανάγνωσης του νεοελληνικού γίγνεσθαι η οποία δεν ήταν ουρανοκατέβατη. Αποτελούσε καρπό αντίστοιχης αγωνίας, όπως και σπουδής και οξείας παρατήρησης της γνήσιας και λεπτής καλλιτεχνικής αυτής φύσης! (Στην ουσία ένα... ερείπιο (κατά κόσμον) «ασχολούμενος εις έργα ουχί παραδεδεγμένης χρησιμότητος»).
Και που εν τέλει με την ευαίσθητη καλλιτεχνική του ψυχική έξαρση και δια της ανιδιοτελούς στοργής του καθίσταται ο... πλατύτερος των ελλήνων λογοτεχνών και συγγραφέων και καθιερώνεται ως η πλατυτέρα μορφή στην κόγχη ή ακόμη και την μετόπη των ελληνικών γραμμάτων και της λογοτεχνίας μας!
Ή ακόμα ο παντοκράτωρ στον τρούλο της! Και αν χρειαζόμασταν λίγες λέξεις για την υπομνημάτιση της τοποθέτησης στα κεντρικά αυτά σημεία θα πρότεινα την μία λέξη του Κωνσταντίνου Καβάφη: «Η κορυφή των κορυφών»! «Κορυφή»! (Δεν είναι ώρα για ασκήσεις γραμματικής).
Μια πλατυτέρα μορφή-κορυφή στο καθολικό των κοινών μας ελληνικών καημών γι′ αυτό το φαινόμενο των γραμμάτων και του κόσμου μας!
Αλλά προφανώς αφήσαμε τον εικαστικό Παπαδιαμάντη ο οποίος ζωγραφεί μετά στοργής τον ελληνικό κόσμο και ζωγραφίσαμε μετά στοργής, και με τα λατρείας, τον ίδιο μεγάλο έλληνα συγγραφέα στην καρδιά και το μέτωπο του ναού του ελληνικού κόσμου και τρόπου!
Γιατί ο ελληνικός τόπος χωρίς τον αντίστοιχο τρόπο αποτελεί απλά φολκλόρ και τουριστικό προϊόν. Ή έστω έναν συγκερασμό γεωγραφικής τυχαιότητας. Γι′ αυτό και ρήσεις, όπως αυτή του Οδυσσέα Ελύτη, «Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις», δεν διαβάζονται, προφανώς, κατά γράμμα ή κατά λέξη).
Και, φυσικά, η ανάδειξη του Παπαδιαμάντη στις περίοπτες ιερές θέσεις του κόσμου και τρόπου μας, αποτελεί ένα δικό του κατόρθωμα, αφού ζυμώθηκε, όσο κανένας άλλος, ίσως, με τον ελληνικό κόσμο και με την ύφανση του προσωπικού του ποιητικού μίτου, του παπαδιαμαντικού του λόγου, που είναι ικανός να μας οδηγήσει και εμάς εκτός λαβυρίνθου και να μας καθάρει και απελευθερώσει πολλαπλώς! Και μάλιστα αναιμάκτως!
Οπότε, και εμείς, συναντάμε πάντα τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, εκεί στην κόγχη την πλατιά, τον τρούλο τον κεντρικό και την μετόπη την αρχαία και πάντα εύπλαστη και δροσερή! Και χαιρετώντας τον, ευχαριστώντας τον ως ευεργετηθέντες, αφηνόμαστε στην αγκαλιά του ως μύστη που ακόμη κτυπά και δονείται η καρδιά του, προσφέροντας μας την μεστή ποιητική του σύλληψη. Ή ακόμη και συνεχίζει με την ματιά του να «ανακρίνει»-διαβάζει τα δεδομένα που απλώνονται μπροστά του, και προπαντός και μέσα μας!
Και παραφράζοντας Οδυσσέα Ελύτη, εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Που σημαίνει διά του λόγου και του κόσμου του την ξαναφτιάχνεις.
Και όχι, βεβαίως, φολκλορικά!