Ο τοτεμικός χαρακτήρας του πολιτικού

Στις πρωτόγονες κοινωνίες τα τοτέμ (αν και άψυχα) είχαν πατερναλιστική ρόλο και υποδείκνυαν τους ηθικούς κανόνες που διέπουν τη φυλή, οικογένεια κλπ. Επί παραδείγματι, στο κοινωνικό σύνολο που είχε ως τοτέμ (έμβλημα) το γεράκι, απαγορεύονταν οι ερωτικές σχέσεις, η σύναψη γάμου κ.α. Οποιαδήποτε απόκλιση από τις επιταγές του τοτέμ, βρισκόταν στη σφαίρα του ταμπού και όπως χαρακτηριστικά λέει και ο ίδιος ο Φρόυντ, όποιος παραβίαζε ένα ταμπού, γινόταν και ο ίδιος ταμπού.

Τα τοτέμ, θεωρούμενα ως κάτοχοι μεταφυσικών ή υπερφυσικών δυνάμεων, συμβόλιζαν το απρόσιτο, το ανώτερο, το πατριαρχικό. Είχαν τα χαρακτηριστικά ενός ηγεμόνα του Μεσαίωνα ή ενός βυζαντινού, ελέω Θεού βασιλιά, ο οποίος ήταν εκτός των συμβατικών κοινωνικών τάξεων. Αυτός ο τύπος ηγέτη, επιδείκνυε την ταξική του ανωτερότητα επιμελώς σε επίπεδο συμβολισμών, όπως φορώντας κοσμήματα από χρυσό ή «ιδιαίτερα» ενδύματα, διαμένοντας σε παλάτια, έχοντας πολυπληθή συνοδεία, καθήμενος σε ξεχωριστή θέση/κάθισμα στις δημόσιες εκδηλώσεις κλπ. Με άλλα λόγια, ο ηγέτης είχε το ρόλο «τοτέμ» στην κοινωνία που ζούσε.

Στον 21ο αιώνα, η λογική του τοτέμ /ηγέτη, έχει σε ένα βαθμό υποχωρήσει. Παρόλα αυτά, ανάλογα χαρακτηριστικά συναντάμε σήμερα σε ηγέτες όπως ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο Βλάντιμιρ Πούτιν και ο Κιμ Γιονγκ Ουν (σ.σ. σε έναν βαθμό και στον Ντόναλντ Τραμπ). Κάθε ένας από αυτούς, στη χώρα του κατέχει θέση τοτέμ - υπό την έννοια της κατοχής της απόλυτης εξουσίας - και ανεξάρτητα τη μορφή πολιτεύματος την οποία υπηρετεί, η απόκλιση από τις πολιτικές του εντολές παίρνει διαστάσεις ταμπού. Οι προαναφερθέντες ηγέτες, σε επίπεδο επικοινωνιακών συμβολισμών, έχουν χαρακτηριστικά όπως εκκεντρικά μαλλιά ή χτενίσματα, αυστηρό παρουσιαστικό, αυτοκινητοπομπές πολυτελών τεθωρακισμένων σε κάθε μετακίνησή τους, επιλεκτικές δημόσιες εμφανίσεις κλπ.

Ιδιαιτέρως, η περίπτωση του Βλάντιμιρ Πούτιν είναι ενδεικτική της λογικής του πολιτικού τοτέμ, μιλώντας πάντα σε επίπεδο επικοινωνιακών συμβολισμών. Γνώστης πολεμικών τεχνών, δεινός κυνηγός, σκοπευτής, πρώην πράκτορας μυστικών υπηρεσιών, αινιγματικό ύφος, είναι μερικά από τα στοιχεία που προσάπτουν στο Ρώσο ηγέτη. Τα προαναφερθέντα, ενδεικτικά χαρακτηριστικά, καταδεικνύουν τους επικοινωνιακούς συμβολισμούς που έχει ο «ηγέτης/τοτέμ» Πούτιν. Σαφώς, στόχος δεν είναι να εξεταστεί η πολιτική ιδεολογία που πρεσβεύουν, αλλά να αναδειχτεί ο ρόλος των συμβολισμών στο χτίσιμο της εικόνας ενός πολιτικού, πόσο μάλλον του αρχηγού ενός κράτους.

Σήμερα, αν εξαιρέσει κανείς τα παραπάνω παραδείγματα, συχνά ακούγεται η άποψη ότι δεν υπάρχουν ηγέτες. Αυτό το ακούμε σε ιδιωτικές συζητήσεις, όχι μόνο σε επίπεδο Ελλάδας, αλλά και ευρύτερα. Αδιαμφισβήτητα, η χάραξη και η υλοποίηση πολιτικής είναι αυτή που χαρακτηρίζει τον ηγέτη, όμως διαφεύγει της προσοχής των κομματικών επιτελείων, η δημιουργία επικοινωνιών συμβολισμών που θα επικοινωνήσουν το μήνυμα ότι ο ηγέτης μπορεί να γίνει το «τοτέμ» του κράτους. Η επίτευξη αυτού του στόχου, βασικό κίνητρο έχει την καλύτερη άσκηση εξουσίας, πάντα με γνώμονα βεβαίως το κοινωνικό όφελος και όχι την πολιτική φιλαυτία.

Εξετάζοντας το παράδειγμα της Ελλάδας, θα διαπιστώσουμε ότι από την περίοδο του Ανδρέα Παπανδρέου, ο αρχηγός κόμματος ή ο Πρωθυπουργός, σε επίπεδο επικοινωνιακών συμβολισμών έχουν χάσει την τοτεμική τους αξία. Οι Πρωθυπουργοί λόγου χάρη, διαχρονικά στο δημόσιο διάλογο αποκαλούνταν με το επίθετό τους, αλλά αυτό αλλάζει τη δεκαετία του ΄80, όπου ο Πρωθυπουργός χαρακτηριζόταν απλά ως «Αντρέας». Έκτοτε έχουμε ακούσει χαρακτηρισμούς, όπως «Κωστάκης, Γιωργάκης, Αλέξης, Κυριάκος» κλπ. Μπορεί όμως να φανταστεί κάποιος να αποκαλούμε με τα μικρά τους τον Μητσοτάκη τον πρεσβύτερο ή τον Σημίτη; Μπορεί άραγε να φανταστεί κάποιος να αποκαλούν τον Εθνάρχη… Κώστα;

Ανεξάρτητα πολιτικών πεποιθήσεων, ένας ηγέτης δεν φτιάχνει την εικόνα του μόνο από το αποτέλεσμα των πολιτικών του πράξεων, αλλά και από τον τρόπο που χειρίζεται την δημόσια εικόνα του. Από τα ρούχα που επιλέγει, από το όχημα που τον μεταφέρει, από τις δημόσιες εμφανίσεις, την εκλογή συμβούλων, μέχρι και από το βάδην! Τα παραπάνω θα διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην κατάταξη ενός πολιτικού, σε τοτέμ ή απλά εφήμερο διαχειριστή της εξουσίας. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και ο περίφημος Νικολό Μακιαβέλι, ήδη από την εποχή της Αναγέννησης είχε αντιληφθεί τη σπουδαιότητα των προαναφερθέντων και για το λόγο αυτό, στα έργα του υπάρχουν πολλές τέτοιες επικοινωνιακές αρχές ανάλογης προσέγγισης οι οποίες καταγράφονται.

Τα επικοινωνιακά επιτελεία των κομμάτων οφείλουν να λάβουν υπόψη τους την τοτεμική διάσταση του πολιτικού και να χτίσουν τους ηγέτες του αύριο. Η λογική του προσιτού πολιτικού, που πίνει καφεδάκι με νέους, που δεν φοράει γραβάτα, που ντύνεται με στολές παραλλαγής, που καβαλάει μηχανή, που φοράει κάλτσες με πολύχρωμα σχέδια κλπ., μπορεί να φαντάζουν προοδευτικές, αλλά αδυνατούν να χτίσουν το προφίλ του ηγέτη που απαιτούν οι σύγχρονες περιστάσεις. Η τοτεμική διάσταση του πολιτικού, όταν επιτυγχάνεται, όχι μόνο ευνοεί την προσέλκυση ψήφων, αλλά την ίδια στιγμή βοηθάει στην καλύτερη διοίκηση του εσωτερικού του κόμματος, στην είσπραξη ευρύτερης λαϊκής συναίνεσης κατά τη λήψη πολιτικών αποφάσεων, ενώ ακόμα και σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, η λογική του τοτέμ – πάντα με όρους πολιτικών συμβολισμών - προσθέτει «ισχύ» και άρα περισσότερες πιθανότητες διπλωματικών επιτυχιών.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, η μονοδιάστατη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών, δεν επαρκεί για να χαρακτηριστεί ένας πολιτικός επιτυχημένος, ούτε επαρκεί για να ευημερήσει το κράτος. Πάντα, το βασικό κριτήριο είναι η πολιτική αυτή καθεαυτή που ασκεί ο πολιτικός και είναι αυτή για την οποία θα μείνει στην Ιστορία. Η πολιτική επικοινωνία έχει επικουρικό ρόλο και δεν είναι πανάκεια. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το πρόσφατο παράδειγμα του Εμανουέλ Μακρόν, ο οποίος εφαρμόζοντας αρκετές επικοινωνιακές τεχνικές που θυμίζουν Ομπάμα, κατάφερε να ανέλθει στην εξουσία, όμως οι δημοσκοπήσεις δείχνουν τη δημοτικότητα του να μειώνεται συνεχώς, εξαιτίας της πολιτικής που ασκεί. Τελικά, ίσως ο τοτεμικός χαρακτήρας του πολιτικού σε συνδυασμό με το σωστό μείγμα πολιτικής, είναι αυτό που γεννούσε, γεννάει και θα γεννάει ηγέτες.