Η Branka Zei1, με την οποία έχω την χαρά και το προνόμιο της συνεργασίας σε θέματα φωνητικής ανάλυσης και ρητορικής, αναλύει τα βασικά στοιχεία της ψυχολογίας του όχλου.
Με αφορμή τα επεισόδια στο Καπιτώλιο, η Branka καταγράφει τα στοιχεία της Ρητορικής του Αριστοτέλη και της θεωρίας της Ψυχολογίας των μαζών, τα οποία είναι βέβαιη ότι γνώριζε και αξιοποίησε στο έπακρο ο απελθών Πρόεδρος Τραμπ.
Αξιοποιώντας συμβολικά το περιβάλλον της πανδημίας, με τους ιούς, την μεταδοτικότητα, και την πολυπόθητη «ανοσία» που αναζητούμε, προτείνει την σωστή εκπαίδευση ως το «εμβόλιο» που πρέπει να κάνουμε για να αντισταθούμε στους σύγχρονους αγκιτάτορες και τις επικίνδυνες ιδέες.
Το κείμενο:
Τα επεισόδια στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ στις 6 Ιανουαρίου 2021, φαίνεται να είναι μια τέλεια εφαρμογή των θεμελιωδών ρητορικών δεξιοτήτων, όπως περιεγράφηκαν πριν από περίπου 2400 χρόνια από τον Αριστοτέλη (Ρητορική, Βιβλίο Ι - Μέρος 1), αλλά και των συναισθηματικών πτυχών της ψυχολογίας του όχλου, όπως αποτυπώθηκαν από τον Gustave Le Bon το 1895.
Η σύγχρονη ψυχολογία συναισθημάτων, έχει προσφέρει επαρκή αποδεικτικά στοιχεία για το ότι τα συναισθήματα πυροδοτούν και καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Επικεντρώνουν την προσοχή μας σε συναφή γεγονότα, επηρεάζουν τη μνήμη μας και προκαλούν μια ταχύτατη αντίδραση, που συχνά σχετίζεται με την επιβίωση.
Τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά! Το νευρολογικό υπόστρωμα της συναισθηματικής μετάδοσης βρίσκεται στους «ανακλαστικούς νευρώνες»2.
Τα συναισθήματα διαδίδονται όπως οι ιοί - και το ίδιο συμβαίνει και με τις εγγενείς συμπεριφορές. Άρα, εάν θέλουμε να επηρεάσουμε τη συμπεριφορά των ανθρώπων, πρέπει να αφυπνίσουμε τα συναισθήματά τους.
Όταν όμως τα συναισθήματα είναι εκτός ελέγχου, μπορεί να είναι επιζήμια. Εδώ είναι που ο Αριστοτέλης περιγράφει τον χαρακτήρα των ανθρώπων που εμπλέκονται σε σκόπιμα επιβλαβείς και πονηρές πράξεις:
ο φιλόδοξος κάνει λάθος, για χάρη της τιμής,
ο εραστής της νίκης, για χάρη της νίκης,
ο οξύθυμος, από την οργή,
ο απογοητευμένος, για χάρη της εκδίκησης
ο ηλίθιος, επειδή έχει λανθασμένη αντίληψη για το σωστό και το λάθος.
Ο Αριστοτέλης στη συνέχεια περιγράφει τα κίνητρα και τις νοοτροπίες όσων πράττουν λανθασμένα και εις βάρος ποιων.
Γιατί κανείς δεν θυμώνει με ένα άτομο για το οποίο δεν έχει προοπτική εκδίκησης.
Οι θυμωμένοι άνθρωποι υποφέρουν από ακραίο πόνο όταν αποτυγχάνουν να εκδικηθούν, αλλά απολαμβάνουν την προοπτική του -τελικά- να το πετύχουν.
Έτσι περιγράφει ο Αριστοτέλης τον τρόπο ομιλίας: «… ο ρήτορας θα πρέπει με τον λόγο του να φέρνει τους ακροατές του στην κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι θυμωμένοι άνθρωποι, να παρουσιάζει τους αντιπάλους του να ευθύνονται για πράγματα που προκαλούν την οργή των ανθρώπων και, ακόμη, να τους παρουσιάζει με τα χαρακτηριστικά των ατόμων με τα οποία οι άνθρωποι οργίζονται3».
Το πλαίσιο της σκέψης που θα τους προκαλέσει οργή (και εκδίκηση) είναι η πεποίθηση ότι κάτι που δεν αποκτήθηκε, οφείλεται σε αυτούς π.χ.: κατάσταση, τιμή, νίκη. Για τον Αριστοτέλη «τα συναισθήματα είναι όλα αυτές οι αισθήσεις που αλλάζουν τόσο τους ανθρώπους, ώστε να επηρεάζουν την κρίση τους».
Αυτό μας φέρνει κατευθείαν στον Charles-Marie Gustave Le Bon (1841 - 1931) έναν κορυφαίο ευρυμαθή Γάλλο, του οποίου οι τομείς ενδιαφέροντος περιλάμβαναν την ιατρική, την ανθρωπολογία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, τις εφευρέσεις και την φυσική.
Είναι γνωστός για το βιβλίο του «Η Ψυχολογία των μαζών», (“The Crowd: A Study of the Popular Mind”) ένα από τα βασικά πονήματα της ψυχολογίας του όχλου.
Ο Le Bon περιγράφει πώς μια ομάδα ανθρώπων που συγκεντρώνονται μαζί, σχηματίζουν έναν όχλο, που μεταλλάσσει το μυαλό κάθε ατόμου, έτσι ώστε να κυβερνάται από το «μυαλό της ομάδας» (Group mind″ - L’ âme des foules).
Το μυαλό της ομάδας, «κλέβει» από κάθε άτομο την προσωπική του γνώμη, τις αξίες και τις πεποιθήσεις του: «Ένα άτομο σε ένα πλήθος είναι ένας κόκκος άμμου ανάμεσα σε άλλους κόκκους άμμου, τους οποίους ο άνεμος αναδεύεται κατά βούληση».
Ο Le Bon αναφέρει λεπτομερώς τρεις βασικές διαδικασίες που δημιουργούν την ψυχολογία του όχλου:
i) Ανωνυμία, η οποία δίνει στα άτομα ένα αίσθημα αήττητου, ενώ επιπλέον, η απώλεια της αίσθησης της προσωπικής ευθύνης και της αυτοσυγκράτησης, τους επιτρέπει να αφήνονται σε ενστικτώδεις κινήσεις
ii) Μεταδοτικότητα, η οποία αναφέρεται στην εύκολη εξάπλωση εντός του όχλου συγκεκριμένων συμπεριφορών – να κάνουν δηλ. αυτό που κάνουν οι άλλοι. Τα άτομα μπορούν ακόμη και να θυσιάσουν το προσωπικό τους συμφέρον, για το συλλογικό συμφέρον.
iii) Η δυνατότητα παροτρύνσεων (Suggestibility) είναι ο μηχανισμός μέσω του οποίου το πλήθος συγχωνεύεται σε ένα μοναδικό μυαλό, με ολική απώλεια της προσωπικής «ελεύθερης βούλησης».
Οι παροτρύνσεις από ισχυρές φωνές καθοδηγούν τη συμπεριφορά του πλήθους. Σε αυτό το στάδιο, το ψυχολογικό πλήθος γίνεται ομοιογενές και ευάλωτο σε παροτρύνσεις.
Οι ηγέτες που παροτρύνουν είναι συνήθως άνδρες της δράσης και όχι των λόγων. «Επιλέγονται ειδικά από τις τάξεις εκείνων των νοσηρά ημι-διαταραγμένων ατόμων που συνορεύουν με την τρέλα4».
«Η εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας, η κυριαρχία του ασυνείδητου, η μετατόπιση των συναισθημάτων και των ιδεών σε μια ταυτόσημη κατεύθυνση, η τάση να μετατρέπονται αμέσως, οι προτεινόμενες ιδέες σε πράξεις, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του ατόμου που αποτελεί μέρος ενός πλήθους.
Το άτομο δεν είναι πλέον ο εαυτός του, αλλά έχει γίνει αυτόματο που έπαψε να καθοδηγείται από τη θέλησή του».
Στο Κεφάλαιο iii (Οι ηγέτες του πλήθους και τα μέσα πειθούς τους), ο Le Bon περιγράφει Τα μέσα δράσης των ηγετών. Προκειμένου να ωθήσουν τον όχλο να δράσει (πχ. να λεηλατήσουν ένα παλάτι, ή να πεθάνουν υπερασπιζόμενοι ένα οδόφραγμα).
Ο όχλος πρέπει να αντιδράσει σε με γρήγορη πρόταση-παρότρυνση. Για να γίνει αυτό, το (ομαδικό) μυαλό του όχλου πρέπει να επηρεαστεί από έναν ηγέτη με κύρος (π.χ. έναν πρόεδρο).
Για να ποτίσουν το μυαλό του όχλου με ιδέες και πεποιθήσεις, οι ηγέτες προσφεύγουν σε τρεις σαφώς καθορισμένες διαδικασίες:
1) Η Βεβαιότητα, καθαρή και απλή, απαλλαγμένη από κάθε λογική και απόδειξη, είναι ένα από τα πιο σίγουρα μέσα για να κάνει μια ιδέα να μπει στο μυαλό των πλήθους. Όσο πιο απλή είναι η βεβαιότητα, όσο πιο φτωχή είναι σε οποιαδήποτε απόδειξη και επίδειξη, τόσο περισσότερο μεγάλο βάρος, φέρει» (π.χ.«σταματήστε την κλοπή»).
2) Επαναληψιμότητα: Η βεβαιότητα, πρέπει να επαναλαμβάνεται συνεχώς και, εάν είναι δυνατόν, με τον ίδιο τρόπο.
Η εμπέδωση της βεβαιότητας έρχεται με την επανάληψη για να καθοριστεί στο μυαλό, έτσι ώστε να γίνει αποδεκτή στο τέλος ως αποδεδειγμένη αλήθεια (π.χ. «νοθευμένη εκλογή»).
3) Μεταδοτικότητα: Όταν μια βεβαιότητα έχει επαρκώς επαναληφθεί, σχηματίζεται ένα ρεύμα γνώμης και ενεργοποιείται ο ισχυρός μηχανισμός της μετάδοσης.
Οι ιδέες, τα συναισθήματα, οι αισθήσεις και οι πεποιθήσεις αποκτούν στον όχλο μια «μολυσματική» δύναμη, τόσο έντονη όσο και αυτή των μικροβίων. Αυτό το φαινόμενο είναι πολύ φυσικό, καθώς παρατηρείται ακόμη και σε ζώα όταν συγκεντρώνονται σε αγέλες.
«Ο άνθρωπος, όπως τα ζώα, έχει μια φυσική τάση προς τη μίμηση. Τα πλήθη καθοδηγούνται δια μέσου του παραδείγματος, όχι από επιχειρήματα.
Η μεταδοτικότητα είναι τόσο ισχυρή που επιβάλλει σε άτομα όχι μόνο καθορισμένες απόψεις, αλλά και καθορισμένα συναισθήματα.
Απόψεις και πεποιθήσεις διαδίδονται τότε με αυτό τον τρόπο - σπάνια με λογική σκέψη5».
Ο Lachmann Mosse ισχυρίστηκε ότι οι φασιστικές θεωρίες ηγεσίας που εμφανίστηκαν κατά τη δεκαετία του 1920 οφείλονταν πολύ στα ευρήματα του Le Bon για την ψυχολογία του όχλου. Ο Adolf Hitler είναι γνωστό ότι διάβασε το The Crowd και στο Mein Kampf βασίστηκε στις τεχνικές προπαγάνδας που πρότεινε ο Le Bon. Ο Benito Mussolini επίσης μελέτησε προσεκτική τον Le Bon.
Αλλά:
Ο Le Bon συμφωνεί επίσης ότι τα πλήθη μπορούν να αναλάβουν ηρωικές πράξεις που να έχουν μακροπρόθεσμη θετική επιρροή. Όλα εξαρτώνται από τις ηθικές αξίες που υπερασπίζονται.
Τα πλήθη δηλ. μπορούν επίσης να αγωνιστούν για δικαιοσύνη ακόμη και να θυσιάσουν τη ζωή τους για αυτήν. Μπορούν να παλέψουν για το νόμο και την τάξη.
Η ετυμολογία της λέξης justice (δικαιοσύνη), προέρχεται από την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή ρίζα, «yewes» (law – νόμος) - και οι εκάστοτε νόμοι δημιουργούνται από την κυρίαρχη κοινωνική τάξη, ή από έναν συγκεκριμένο κυρίαρχο.
Το συμπέρασμά μου: Για να αποκτήσουμε ανοσία έναντι των αερομεταφερόμενων αρνητικών συναισθηματικών ιών (που εξαπλώνονται μέσω του λόγου) και να μεταλλάξουμε το DNA μας στην κατεύθυνση θετικών συναισθημάτων, ας προσφέρουμε και ας προωθήσουμε την κατάλληλη εκπαίδευση!
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η βαθιά γνώση και αντίληψη του Ντόναλντ Τραμπ, τόσο της Ρητορικής του Αριστοτέλη όσο και της «Ψυχολογίας των Μαζών» του Le Bon, εφαρμόστηκε με επιτυχία στις 6 Ιανουαρίου 2021
1 Η Branka Zei Pollermann PhD, εξειδικεύεται σε θέματα ακουστικής και μη λεκτικών στοιχείων της φωνητικής επικοινωνίας. Έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, στο CERN και στο Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ. Το επιστημονικό της έργο ξεκινάει από το 1980 με πολυάριθμες δημοσιεύσεις στους τομείς της φωνητικής και της ψυχολογίας.
Το 1988, ίδρυσε το Vox Institute το οποίο προσφέρει μοναδικές και επιστημονικά τεκμηριωμένες - tailored made – αναλύσεις φωνής, με τη χρήση τεχνολογιών αιχμής για την αξιολόγηση και την βελτίωση των φωνητικών και μη λεκτικών δεξιοτήτων στην επικοινωνία προσώπων.
2 (Mirror Neurons - Rizzolati et al 1992, Experimental Brain Research, τόμος 91, Νο. 1, σελίδες 176-180).
3 Μετάφραση του Δ. Λυπουρλή από την Πύλη για την Ελληνική γλώσσα: https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=77&page=37
4 Chapitre III. - Les meneurs des foules et leurs moyens de persuasion.
5 “Par le mécanisme de la contagion et très peu par celui du raisonnement, se propagent les opinions et les croyances.” p.68.