Γράφει ο Βαγγέλης Βιτζηλαίος, Συντονιστής Κύκλου Διεθνών και Ευρωπαϊκών Αναλύσεων Ινστιτούτου ΕΝΑ, Υποψήφιος Διδάκτωρ Τμήματος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς
Μία σειρά από προκλήσεις τόσο για το γεωπολιτικό πεδίο όσο και για την παγκόσμια οικονομία περιλαμβάνει το 2025 αποτελώντας -ακόμη- μία χρονιά πιθανώς ιστορικών εξελίξεων. Οι σημαντικότερες προκλήσεις δεν υφίστανται αυτόνομα, αλλά αλληλοσυνδέονται και αλληλεξαρτώνται.
O Tραμπ ως «ρυθμιστής» των εξελίξεων
Την 20η Ιανουαρίου, όταν και είναι προγραμματισμένη η ορκωμοσία του Αμερικανού προέδρου, ο κόσμος θα εισέλθει και επίσημα στην εποχή «Τραμπ 2.0»[1]. Αναμφίβολα, η δεύτερη θητεία του ρεπουμπλικανού προέδρου στον Λευκό Οίκο θα είναι ο μεγάλος «ρυθμιστής» εξελίξεων και τάσεων στον πλανήτη και πιθανότατα και «καταλύτης» ανακατατάξεων. Ήδη τις πρώτες ημέρες του νέου έτους ο Τραμπ, ταυτόχρονα με τον συνεργάτη και σύμμαχό του Ίλον Μασκ, ακολουθεί σκληρή γραμμή στη ρητορική του σχετικά με τις επιδιώξεις του. Η λεκτική μετατροπή του Κόλπου του Μεξικού σε «Κόλπο της Αμερικής», τα περί προσάρτησης του Καναδά, αλλά και της Γροιλανδίας και της Διώρυγας του Παναμά από τις ΗΠΑ -ακόμη και με τη χρήση βίας- είναι ενδεικτικά των προθέσεων του νέου ενοίκου του Λευκού Οίκου.
Στο παγκόσμιο εμπόριο, η επιβολή δασμών προς όλους -και με πιο ενισχυμένο χαρακτήρα προς την Κίνα- που έχει προαναγγείλει ο Ντόναλντ Τραμπ, υπό το δόγμα εξωτερικής πολιτικής America First (Πρώτα η Αμερική) αναμένεται να εντείνει τις διεθνείς εντάσεις. Είναι ενδεικτικός ο εκβιασμός του νεοεκλεγέντα προέδρου προς την Ευρώπη Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με τον οποίο αν δε μειώσει το εμπορικό της χάσμα με τις ΗΠΑ μέσω αγοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου, θα αντιμετωπίσει την επιβολή δασμών.
Σε ό,τι αφορά τους διεθνείς οργανισμούς, δρομολογημένη φαίνεται να είναι η αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), υπό το πρόσχημα της κινεζικής επιρροής στον οργανισμό, ενώ αναμένονται και οι κινήσεις Τραμπ σε σχέση με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), ο οποίος καλείται να αποτελέσει «ασπίδα» σε εμπορικούς πολέμους που θα προκύψουν. Σχετικά με το ΝΑΤΟ, οι προθέσεις του Τραμπ διέρρευσαν πρόσφατα στον Τύπο και δεν είναι καθόλου εύκολες για τα μέλη της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Κι αυτό γιατί ο Αμερικανός πρόεδρος αναμένεται να απαιτήσει υπερδιπλασιασμό των εξοπλιστικών δαπανών από τις χώρες-μέλη (από το 2% στο 5%, αλλά ουσιαστικά στοχεύοντας ρεαλιστικά το 3,5%), ενώ και εκεί αναμένεται να συνδέσει τις εξοπλιστικές δαπάνες με ευνοϊκότερους ή επαχθέστερους εμπορικούς διμερείς εμπορικούς όρους με την Ουάσιγκτον.
Σε ό,τι αφορά την παγκόσμια οικονομία, οι προκλήσεις δεν σταματούν στις επιπτώσεις του μερκαντιλισμού του Τραμπ. Οι γεωοικονομικές αβεβαιότητες, η όξυνση των διεθνών ανταγωνισμών (βλ. Δύση – BRICS+), oι επίμονες πληθωριστικές πιέσεις, οι κίνδυνοι σε σχέση με το αυξανόμενο παγκόσμιο δημόσιο χρέος, σε συνδυασμό με εμπορικούς πολέμους και επιβολή δασμών θα δημιουργήσουν ακόμη μεγαλύτερη επισφάλεια στον πλανήτη. Στο πλαίσιο αυτό, δεν θα πρέπει να έρχονται σε δεύτερη μοίρα οι δύο μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής, η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση. Η πρόσφατη παγκόσμια Σύνοδος του ΟΗΕ για το Κλίμα (COP29), παρά τις αρχικά υψηλές προσδοκίες, άφησε «κενά» σε σχέση με τη διασφάλιση χρηματοδότησης των αναπτυσσόμενων χωρών αλλά και της αρχής του τέλους των ορυκτών καυσίμων, δείχνοντας ότι οι ηγεσίες των οικονομικά ισχυρών χωρών θα προχωρήσουν κυνικά με βάση το ίδιον όφελος και όχι αυτό του πλανήτη[2]. Η νέα χρονιά, επίσης, θα καθορίσει προς τα πού βαδίζει ο κόσμος σε σχέση με την οριοθέτηση των προεκτάσεων της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά και την αξιοποίηση αυτών στην κατεύθυνση της αύξησης της παραγωγικότητας των εργαζομένων και των οικονομιών, αλλά και των συνθηκών διαβίωσης στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Ουκρανία και Μέση Ανατολή στο επίκεντρο
Στο γεωπολιτικό πεδίο, η έκβαση των πολεμικών συγκρούσεων σε Ουκρανία και Μέση Ανατολή θα είναι από τα κρίσιμα διακυβεύματα του 2025. Στην πρώτη, οι προθέσεις του Τραμπ θα είναι κρίσιμες, αλλά προς το παρόν παραμένουν αντιφατικές. Προεκλογικά έκανε λόγο για άμεσο τερματισμό του πολέμου μέσα από πρωτοβουλίες του, ωστόσο συνεργάτες του διαρρέουν περί συνέχισης παροχής στρατιωτικής στήριξης στην Ουκρανία. Ο Ουκρανός πρόεδρος Βολόντιμιρ Ζελένσκι πάντως έκανε λόγο για την ανάγκη μιας «βιώσιμης ειρήνης», εκτιμώντας ότι είναι εφικτό το τέλος του πολέμου μέσα στο 2025, μεταβάλλοντας αρκετά τη ρητορική του σε σχέση με το προηγούμενο διάστημα.
Στη Μέση Ανατολή, οι ισραηλινές επιθέσεις στη Γάζα, που έχουν κοστίσει τη ζωή σε πάνω από 45.200 ανθρώπους (κυρίως παιδιά και γυναίκες) από τον Οκτώβριο του 2023 σύμφωνα με το τοπικό Υπουργείο Υγείας, μετά την επίθεση της Χαμάς, έχουν διαμορφώσει μία διαρκή εστία ανάφλεξης στην περιοχή. Στην αναταραχή προστέθηκε και η ιστορική πτώση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία από τη τζιχαντιστική οργάνωση HTS, με την κρίσιμη επόμενη ημέρα για τη χώρα να τίθεται επί τάπητος από τους ισχυρούς δρώντες στην περιοχή, την Τουρκία και το Ισραήλ. Το Ιράν, ιδιαίτερα μετά την εξόντωση της ηγετικής ομάδας της Χεζμπολάχ του Λιβάνου από ισραηλινές επιθέσεις, αλλά και μετά το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών, αναμένεται να αντιμετωπίσει ακόμη ισχυρότερες πιέσεις.
Η διαρκείς αναφλέξεις στη Μέση Ανατολή εντείνουν τις ανησυχίες για το μεταναστευτικό ζήτημα και το ξέσπασμα νέων προσφυγικών/μεταναστευτικών κρίσεων, την ώρα που η ενίσχυση ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη δυναμώνουν την ξενοφοβική και αντιμεταναστευτική ρητορική. To εάν θα επικρατήσει ομαλότητα στη Συρία την επόμενη ημέρα θα κρίνει κατά πολύ τόσο το εάν θα υπάρξει κύμα φυγής από τη χώρα όσο και εάν θα σημειωθεί κάποιο ρεύμα επιστροφής προσφύγων που είχαν εγκαταλείψει τη Συρία από το 2011 και μετά, απ’ όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος.
Οι δυσκολίες της Ευρώπης
Επιστρέφοντας στην Ευρώπη, στο πολιτικό επίπεδο, Γερμανία και Γαλλία θα παραμείνουν στο επίκεντρο, την ώρα που η οικονομία των δύο ισχυρότερων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης βρίσκονται σε συνθήκες κρίσης, συμπαρασύροντας την ήδη ασθμαίνουσα ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα[3].
Στην Γερμανία, οι πρόωρες εκλογές της 23ης Φεβρουαρίου (αντί του Σεπτεμβρίου) θα αναδείξουν τον νέο κυβερνητικό συνασπισμό που θα διαδεχθεί αυτόν του Όλαφ Σολτς, με τις διαπραγματεύσεις σχηματισμού κυβέρνησης να αναμένεται να διαρκέσουν έως και την άνοιξη. Στη Γαλλία, η νέα κυβέρνηση του Φρανσουά Μπαϊρού -η τέταρτη που διορίζει κατά σειρά κατά τη θητεία του ο πρόεδρος Μακρόν- θα κληθεί επί της ουσίας να επιβιώσει ψηφίζοντας, επίσης την άνοιξη, τον κρατικό προϋπολογισμό του 2025. Στο χειρότερο σενάριο, εφόσον καταρρεύσει και το νέο κυβερνητικό σχήμα, η χώρα θα οδηγηθεί σε πρόωρες εκλογές τον Ιούλιο.
Κάπως έτσι, ενώ όλα γύρω της εξελίσσονται ραγδαία, η Ευρώπη εκ νέου θα έρθει αντιμέτωπη με τις δομικές αδυναμίες της, αδυνατώντας να διαδραματίσει το διεθνή ρόλο που θα επέτρεπαν οι προοπτικές της ως πραγματική (πολιτική) Ένωση. Τραμπ και Μασκ βλέπουν ότι μέσω της ενίσχυσης των ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων (Μελόνι στην Ιταλία, Εναλλακτική για τη Γερμανία, Όρμπαν στην Ουγγαρία, κ,ά.) η Γηραιά Ήπειρος θα διαμορφώνει ολοένα και πιο αδύναμη και λιγότερο συνεκτική διαπραγματευτική θέση αφήνοντας ακόμη μεγαλύτερο περιθώριο στην Ουάσιγκτον να έχει το πάνω χέρι σε σχέση με την Ευρώπη σε πολιτικό, αλλά κυρίως σε οικονομικό επίπεδο – και δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι δύο «συγκυβερνήτες», κατά τις κακές γλώσσες, εξακολουθούν να λειτουργούν πρωτίστως ως μεγαλοεπιχειρηματίες.
Αβεβαιότητες και ευελιξία
Συμπερασματικά, το 2025 αναμένεται να είναι ακόμη ένα έτος διεθνών ανακατατάξεων και αλλαγής συσχετισμών, πιθανότητα που φέρνει πιο κοντά η νέα προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών. Η ένταση των αλλαγών και η ακριβής κατεύθυνσή τους ασφαλώς και δεν μπορεί εύκολα να προβλεφθεί δεδομένης τόσο της αντιφατικότητας και της μη προβλεψιμότητας των κινήσεων Τραμπ όσο και των αρκετών πλέον δρώντων σε έναν πολυπολικό πλέον κόσμο. Το σίγουρο είναι ότι σε ένα τέτοιο, ρευστό διεθνές περιβάλλον, προσεγγίσεις εξωτερικής πολιτικής, όπως της Ελλάδας, που ακολουθούν άνευ όρων το επιχείρημα περί «σωστής πλευράς της ιστορίας» εμφανίζονται παρωχημένες και επιζήμιες. Η πλήρης κατανόηση των συνθηκών και η ευελιξία πολιτικών αποτελούν ισχυρό εφόδιο στην παρούσα συγκυρία.
[1] Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, Ο κόσμος στην εποχή Τραμπ 2.0, Θεματικό Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων #23, Δεκέμβριος 2023. Διαθέσιμο στο: https://enainstitute.org/publication/deltio-diethnon-evropaikon-exelixeon-23-o-kosmos-stin-epochi-trab-2-0/
[2] Τσαντήλας Χ., 29η Σύνοδος για το Κλίμα (COP29): Πρόοδος ή οπισθοδρόμηση;, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, 28 Νοεμβρίου 2024. Διαθέσιμο στο: https://enainstitute.org/publication/29i-synodos-gia-to-klima-cop29-proodos-i-opisthodromisi/
[3] Βιτζηλαίος Β., Γερμανία και Γαλλία σε κρίση με προεκτάσεις για την Ευρώπη, Huffington Post Greece, 21 Δεκεμβριόυ 2024. Διαθέσιμο στο: https://www.huffingtonpost.gr/entry/yermania-kai-yallia-se-krise-me-proektaseis-yia-ten-eerope_gr_67653ba7e4b0dfa0ebcddde9