Σε προηγούμενο άρθρο είχα αναρωτηθεί αν υπάρχει τρόπος η δημοκρατία να ξαναγίνει ελκυστική, ιδίως για τους νέους. Σήμερα θα ήθελα να συνεχίσω στο θέμα από μια ματιά περισσότερο ψυχιατρική και ψυχαναλυτική.
Κατά τον εικοστό αιώνα, τότε που κυρίως δόθηκε η μάχη για την επικράτηση και εδραίωση της δημοκρατίας στον κόσμο, δύο ήταν τα ψυχολογικά κίνητρα που παρείχαν την απαιτούμενη ενέργεια για έναν τόσο απαιτητικό αγώνα. Το ένα ήταν οι αξίες και τα ιδανικά. Δημοκρατία σήμαινε ανατροπή της αριστοκρατίας, ελευθερία στους καταπιεσμένους, τέρμα στην αποικιοκρατία, κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, κοινωνική ισότητα και κινητικότητα, λαϊκή κυριαρχία μέσω του αντιπροσωπευτικού συστήματος, ελευθερία γνώμης, ισονομία.
Στόχοι ο ένας καλύτερος από τον άλλο. Η ελκυστικότητά τους συνίστατο, όχι μόνο στο όνειρο του καλώς εννοουμένου συμφέροντος (κάτι που θα ενδιέφερε μόνο τους ταξικά και πολιτικά μειονεκτούντες), αλλά και συμμετοχή στο όραμα για το κοινό καλό της ανθρωπότητας. Αυτό ήταν που ενέπλεξε και αστούς, ενίοτε προνομιούχους, σε αγώνες με θυσίες, αυτό τούς παρακίνησε να ταυτισθούν με τους αδύναμους, αυτό ώθησε κάποιους να δώσουν ακόμη και τη ζωή τους.
Το άλλο ψυχολογικό κίνητρο βρισκόταν στο ιδίωμα του αγώνα για τη δημοκρατία να είναι συναρπαστικός. Η αλλαγή καθεαυτή, η περιπέτεια, ακόμη και ο κίνδυνος, πάντοτε γοήτευαν τους ανθρώπους, κυρίως τους νέους. Η ρουτίνα της φεουδαρχικής κοινωνίας, το προβλέψιμο της ζωής ενός νέου μέσα σε ένα σύστημα φυλακισμένο στις διαθέσεις των ντόπιων ηγεμόνων (ή του τσάρου, ή του σουλτάνου κ.ο.κ.), η περιπέτεια ανατροπής δικτατοριών, λειτουργούσαν ως πυροδότηση ενέργειας. Η δημοκρατία στον εικοστό αιώνα υπήρξε ενδιαφέρουσα! Έφερε μαζί της την αξιοπρέπεια, χάρισε το πολύτιμο δώρο της ψήφου, συνδέθηκε με το πανεπιστήμιο ως καμίνι ιδεών.
Είναι ανάγκη να συνεχίσω; Δεν είναι προφανές πως στη μεταμοντέρνα εποχή μας έπαψαν, αργά αλλά σταθερά, να συντρέχουν οι δύο αυτοί λόγοι;
Καθώς ξεκινά με αυτονόητο το δημοκρατικό κεκτημένο πώς να δει ο σύγχρονος νέος το όλο εγχείρημα συναρπαστικό; Οι δημοκρατικές διαδικασίες είναι αργές, καθυστερούν τη λήψη αποφάσεων και συνεπώς, μειώνουν την θεαματική δράση, απαιτούν μετριοπάθεια και σεβασμό της άποψης των άλλων. Ταυτόχρονα, η δημιουργία περίπλοκων και αχανών θεσμών (όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση) δυσκολεύει ακόμη περισσότερο έναν έφηβο που βγαίνει στη ζωή και πολιτικοποιείται να θεωρήσει πως η δημοκρατία, την οποία τού εξυμνούν όλοι ως το καλύτερο πολίτευμα, υπηρετεί αξίες και ιδανικά.
Ακόμη χειρότερα, σαν να μην έφτανε η αντιδημοφιλής φυσιολογική τους λειτουργικότητα, προστίθενται και οι παθολογίες: Καθώς η αστική δημοκρατία στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ έχει πλέον μακρά ιστορία, εύλογα συσσωρεύθηκε αρκετή φθορά. Σκάνδαλα του παρασκηνίου, η πολιτική ως επάγγελμα, και νέοι κρυφοί τρόποι ισχύος, έχουν πείσει πελώριες μάζες νέων πως η δημοκρατία πλέον είναι ψευδεπίγραφη και πως ούτε οι πολιτικοί πιστεύουν σε αυτήν. Οι πολιτικές παραστάσεις που σχηματίζει ο σύγχρονος νέος αφορούν σε στελέχη που αναδεικνύονται μέσα από τα κομματικά όργανα, προνόμια ευρωβουλευτών, ατέρμονες επιτροπές και υποεπιτροπές, πολυτελή ξενοδοχεία, συμφωνίες με τα ΜΜΕ ‘κάτω από το τραπέζι’ κτλ. Οι δημοκρατικές διαδικασίες μικρή σύνδεση διατηρούν με την ζωή του μέσου νέου. Μοιάζουν ‘ξενέρωτες’ συγκρινόμενες με τη γοητεία της ριζοσπαστικοποίησης, ανεξάρτητα από το πρόσημο της τελευταίας.
Φυσικά, οι νέοι μας (στη Δύση) γεννήθηκαν μέσα σε καθεστώς ελευθερίας και ολόκληρη η καθημερινότητά τους είναι εμποτισμένη με τα δημοκρατικά κεκτημένα. Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Δεν είναι λογικό να ζητάς από κάποιον, τη στιγμή που αρχίζει να απλώνει το βλέμμα του στον κόσμο, μόνο να αποδέχεται με σεβασμό αυτό που εδραίωσαν οι παππούδες του, χωρίς δική του βιωματική συμμετοχή. Πώς θα προσληφθεί υπαρξιακά από τον ίδιο;
Δεν είναι τυχαίο ότι τα πολιτικά άκρα αναπτύσσουν την επιχειρηματολογία τους στη βάση αξιών και ιδανικών. Είτε ακροδεξιοί και φασίστες που επικαλούνται πατριωτισμό και ανδρισμό, είτε καταστροφείς που μάχονται για τέλεια αταξική κοινωνία, προωθούν ένα όραμα που θέλει να εμφανίζεται ως ευγενές. Πρόκειται για κλασικό παράδειγμα ’ψευδούς συνείδησης’, φυσικά, που προδίδεται από το γεγονός ότι θεωρούν τον εαυτό τους και την παράταξή τους ‘πιο ίσους’ από τους άλλους και με ηθικό πλεονέκτημα. Υγιής δημοκρατία σημαίνει και αντίστοιχο ήθος: ακούς προσεκτικά και τον διαφορετικό διότι έχεις να ωφεληθείς από αυτόν, αναγνωρίζοντας και δικά σου λάθη. Δημοκρατία με πόλωση ‘εμείς οι καλοί, εσείς οι κακοί’ είναι άρρωστη. Αλλά οι εν λόγω αυταπάτες των άκρων δεν εμποδίζουν κάποιους νέους από το να συστρατευθούν. (Σπεύδω να προλάβω ενοχλήσεις: δεν εξισώνω, μορφολογικές ομοιότητες βρίσκω. Κατονομάζω απλώς εχθρούς της αστικής δημοκρατίας).
Με όρους ψυχισμού το ερώτημα μετατρέπεται ως εξής: Πώς θα πεισθεί συναισθηματικά ο νέος άνθρωπος ότι το δημοκρατικό πολίτευμα αξίζει περισσότερο από την υπονόμευσή του, πολλώ μάλλον από την κατάλυσή του; Μεταφράζεται αυτό σε όφελος για τον ψυχισμό;
Το αίτημα της διαρκούς αναζήτησης του καινούργιου στον χώρο της ψυχοπαθολογίας εκφράζεται από την οριακή διαταραχή προσωπικότητας. Στην πλήρη ανάπτυξή της χαρακτηρίζεται από ευμεταβλητότητα και σύγχυση περί την ταυτότητα, συνοδευόμενα από τρόμο μπροστά στην ησυχία, διότι τής θυμίζει την εσωτερική της ερημιά. Χρειάζεται συνεχώς καινούργια ερεθίσματα για να αισθάνεται ζωντανή. Και ενώ η οριακή προσωπικότητα, αν βρει νόημα ζωής, έχει τη δυνατότητα να συναρπάζεται και να επιδίδεται σε παθιασμένους αγώνες, όταν καλείται να συντηρήσει τα αποκτήματα και να αμυνθεί απέναντι στους κινδύνους βιώνει την τρομερότερη απειλή: ανία.
Αυτά δεν σημαίνουν πως χρησιμοποιούμε την διάγνωση της οριακής προσωπικότητας για κάθε πολίτη που απεχθάνεται την πολιτική σταθερότητα! Καμία σχέση. Η οριακή προσωπικότητα εδώ λειτουργεί αρχετυπικά ως το ψυχικό ισοδύναμο μιας πολιτειακής θεωρίας, αφότου έχει γίνει η εμβληματική παθολογία της μεταμοντέρνας εποχής μας στην οποία κυριαρχεί η ρευστοποίηση και η διαρκής παραλλαγή. Το απώτατο σημείο στο οποίο η μετανεωτερικότητα ώθησε τον πολιτισμό είναι η κουήρ θεωρία, η οποία δεν περιορίζεται στα φύλα και στη σεξουαλικότητα, αλλά αμφισβητεί κάθε ταυτότητα! Μπροστά στην σύγχρονη ποπ κουλτούρα, λοιπόν, οι ανιαροί πολιτικοί μηχανισμοί της αστικής δημοκρατίας εμφανίζονται ωσεί θάνατος. Αντίδοτο σε αυτόν θεωρείται η συνεχής ρευστότητα. Η χειρότερη δοκιμασία για τους σημερινούς νέους είναι να βαρεθούν.
Το καίριο ερώτημα, λοιπόν, είναι πώς η Δυτική αστική δημοκρατία θα ξαναγίνει ελκυστική. Μακάρι να είχα την απάντηση –άλλωστε θεωρώ πως ένα τέτοιο ερώτημα, ιστορικής σημασίας, χρειάζεται εμβριθείς και συλλογικές απαντήσεις. Οπωσδήποτε θα απαιτηθούν φαντασία και τόλμη για την προσέγγιση των νέων, καθώς και πολιτικό ήθος από τους μεγαλύτερους ώστε να μην δίνουν λαβή σε απογοητεύσεις,
Χωρίς ελκυστική δύναμη η δημοκρατία εκφυλίζεται σε ένα πρόσχημα πάνω στο οποίο ασελγούν τα συμφέροντα. Η αυταρχική και ολιγαρχική Ρωσία, αλλά και οι αφρικανικές χώρες, τυπικά είναι δημοκρατίες. Και οι ακροδεξιοί, και οι αρνητές του ολοκαυτώματος, τα δημοκρατικά ιδεώδη επικαλούνται για να διαδίδουν τις ιδέες τους. Και οι καταστροφείς των πανεπιστημίων και των πεζοδρομίων την δημοκρατία κραδαίνουν ως ιερό ταμπού απειλούμενο από την εκάστοτε εξουσία. Τι κοινό έχουν όλοι οι παραπάνω χώροι; Απουσία θεσμικής συνείδησης. Δηλαδή ανικανότητα της πολιτικής ζωής να βάλει φραγμούς στις ενορμήσεις, να συμβάλει στη συγκρότηση του ψυχισμού, να αντανακλά την ψυχική κίνηση προς την υγεία.
Σημαντικό να το κατανοήσουμε: Στο παρελθόν η ριζοσπαστικοποίηση έφερνε περισσότερη δημοκρατία, στην εποχή μας η ριζοσπαστικοποίηση κατά το πλείστον εχθρεύεται τη δημοκρατία. Αλλά ποιος είναι σήμερα ο αντίλογος στη δημοκρατία; Πολιτικά, η ιδιώτευση. Ψυχικά, όμως, ο αυταρχισμός (βλ. τον νέο που ‘χτίζει’ σώμα και πρεσβεύει την ανδροκεντρική κουλτούρα) και ο καταναλωτισμός (βλ. τον κολλημένο στον υπολογιστή νέο, που βρίζει τη δημοκρατία ‘μας’, δεν πάει να ψηφίσει, ανεβάζει συνεχώς στο instagram, καταναλώνει σειρές, ταινίες, φωτογραφίες, αγαθά, ναρκωτικά, σεξ, καριέρα, ναρκισσισμό).
Σε κάθε περίπτωση δεν θα υπάρξει κενό διότι ο ψυχισμός σαγηνεύεται από άλλα. Η Ρωσική κοινωνία αποτελεί ενδιαφέρον παράδειγμα: Στη Σοβιετική εποχή το νεανικό πάθος οραματιζόταν ελευθερία και δημοκρατία. Σήμερα αισθάνεται τόσο απογοητευμένο από την εισαγόμενη ‘δημοκρατία’ ώστε ονειρεύεται παλινόρθωση σε παραδοσιακές αξίες (τσάρος, ανδροκρατία) ή εκπίπτει σε καταναλωτισμό.
Ο εχθρός σήμερα δεν σφετερίζεται τις κάλπες. Ελλοχεύει στην οθόνη και στην εν γένει λατρεία του εαυτού, υποσχόμενος πως η πραγματική ζωή βρίσκεται μακριά από τον δημόσιο χώρο. Αποπλανά σε τέτοιο βαθμό ώστε να πείθει νέους πως, αντί να επιλέγουν εκπροσώπους και κυβερνήσεις, εξασκούν τα δικαιώματά τους συρρικνώνοντάς τα στο να επιλέγουν τρόπους διέγερσης ή αποχαύνωσης.