Η ανάληψη από το κράτος της παραγωγής καθαρά δημοσίων αγαθών (pure public goods) ενίοτε και ιδιωτικών, ικανοποιείται από δημόσιες επιχειρήσεις οι οποίες υπόκεινται στον έλεγχό του.
Η οικονομική δραστηριότητα στη χώρα μας χαρακτηρίζεται από τη λειτουργία δημοσίων επιχειρήσεων, οργανισμών και υπηρεσιών, μονάδων στρατηγικής σημασίας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.
Προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία τους είναι η δημιουργία ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού συστήματος διοίκησης, στα πλαίσια των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, προσαρμοσμένο στην ελληνική κουλτούρα και πρακτική και υποστηριζόμενο από άτομα (διοικητικά στελέχη) ικανά και πάνω απ’ όλα επιστημονικά καταρτισμένα και αποτελεσματικά.
Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες του κράτους καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ιδιωτικών αγαθών με αποτέλεσμα να παρατηρούνται σχετικές ομοιότητες μεταξύ δημοσίων και ιδιωτικών επιχειρήσεων. Οι διαφορετικοί σκοποί και στόχοι και το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι τα στοιχεία που διαφοροποιούν τις δημόσιες από τις ιδιωτικές οικονομικές μονάδες.
Ο κυριότερος σκοπός των ιδιωτικών επιχειρήσεων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους, ενώ των δημοσίων η μεγιστοποίηση της συνάρτησης κοινωνικής ευημερίας.
Η ανάπτυξη των δημοσίων επιχειρήσεων και η σημασία τους για την Εθνική Οικονομία έχουν ευαισθητοποιήσει την Κοινή Γνώμη και όλους όσους ασχολούνται με την οικονομική επιστήμη, τη διοίκηση των επιχειρήσεων, την κοινωνιολογία, τη βιομηχανική ψυχολογία, τη περιφερειακή ανάπτυξη και άλλα επιστημονικά πεδία.
Η στρατηγική τους σημασία οδηγεί στην ανάγκη άσκησης μακροχρόνιας και ορθολογικής πολιτικής, ικανής να καλύπτει τις ανάγκες των πολιτών και να προσαρμόζεται στις εξελίξεις ενός ραγδαία μεταβαλλόμενου εξωτερικού περιβάλλοντος.
Το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι ελληνικές δημόσιες επιχειρήσεις είναι η έλλειψη κατευθυντήριων εντολών λόγω έλλειψης συγκεκριμένης αναπτυξιακής πολιτικής από το ελληνικό κράτος, ο χαμηλός βαθμός διοικητικής αυτοτέλειας, η μη αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων και η μερική αποτελεσματικότητά τους.
Η τάση του κράτους να επεμβαίνει στην παραγωγή συνετέλεσε στη διόγκωση του δημόσιου τομέα της οικονομίας. Μελετώντας τα μακρομεγέθη της Δημόσιας Διοίκησης διαπιστώνουμε το μέγεθος αυτής της παρέμβασης.
Η αποδοτική λειτουργία των δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών πρέπει να αποτελεί στόχο υψηλής προτεραιότητας για την εκάστοτε κυβερνητική πολιτική. Οι υπηρεσίες που παρέχουν και τα αγαθά που παράγουν χαρακτηρίζονται ως αναγκαία (essentials) με την έννοια ότι είναι απαραίτητα για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου, ενώ ταυτόχρονα είναι πασιφανές και παγκοίνως γνωστό ότι η παρέμβαση του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα με το θεσμό της δημόσιας επιχείρησης απορρέει από ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες.
Τα οικονομικά αγαθά που παράγουν οι δημόσιες οικονομικές μονάδες και μεγιστοποιούν τη συνάρτηση της κοινωνικής ευημερίας πρέπει να προσφέρονται στην καλύτερη δυνατή ποιότητα με το χαμηλότερο κόστος. Σύμφωνα με τη νεοκλασσική θεωρία πρέπει να διασφαλίζεται η επίτευξη του καλύτερου παραγωγικού αποτελέσματος, δηλαδή η βέλτιστη παραγωγική αποτελεσματικότητα αλλά και η άριστη κατά Pareto διανομή.
Για να επιτύχει η χώρα μας την προσαρμογή της στις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ορθολογικής και ισόρροπης ανάπτυξης πρέπει να δοθεί από τους λήπτες αποφάσεων ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο λειτουργίας και διοίκησης. Συγκεκριμένα στον προγραμματισμό, στην οργάνωση, στη στελέχωση, στην ηγεσία, στην αποτελεσματικότητα του συστήματος διοίκησης-διαχείρισης, στον εκσυγχρονισμό και στην προσαρμογή στα νέα διεθνή τεχνικά και επιστημονικά πρότυπα (quality standards).
Η σπονδυλική στήλη του οικονομικού συστήματος
Οι δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμοί αποτελούν τη σπονδυλική στήλη του οικονομικού συστήματος, αφού παράγουν αγαθά και υπηρεσίες που είναι απαραίτητα για την απρόσκοπτη λειτουργία των υπολοίπων κλάδων της οικονομίας.
Ανάλογα με το βαθμό συμμετοχής και παρέμβασης (ιδιοκτησιακό καθεστώς) του κράτους διακρίνονται σε:
Δημόσιες Επιχειρήσεις πλήρως εξαρτημένες από το κράτος. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι η εξάρτηση από τους κρατικούς φορείς και η σχετική χρηματοοικονομική αυτοτέλεια.
Δημόσιες Επιχειρήσεις που λειτουργούν ως ανώνυμες εταιρίες με 51% κρατική συμμετοχή, ή μερικώς αυτόνομες επιχειρήσεις. Λειτουργούν με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, έχουν χρηματοοικονομική αυτοτέλεια και ελέγχονται από holding companies του Δημοσίου. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η ευελιξία και η ευκαμψία στη λήψη των αποφάσεων. Οι αποφάσεις για τρέχοντα λειτουργικά θέματα (παραγωγή, προμήθειες, προσλήψεις, εξέλιξη προσωπικού) λαμβάνονται από τη διοίκηση της επιχείρησης, ενώ αντίθετα για θέματα στρατηγικού σχεδιασμού, προγραμματισμού, τιμολογιακής πολιτικής, οι αποφάσεις λαμβάνονται από τη Κεντρική Διοίκηση.
Δημόσιες Επιχειρήσεις που λειτουργούν με πλήρη διοικητική αυτοτέλεια ή πλήρως αυτόνομες επιχειρήσεις. Έχουν πλήρη οικονομική αυτοτέλεια, λειτουργούν με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και διέπονται από τις διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Κύριο πλεονέκτημά τους είναι η ευκαμψία και η υλοποίηση των αποφάσεών τους, ενώ το μειονέκτημά τους έγκειται στο γεγονός ότι δεν διασφαλίζεται το δημόσιο συμφέρον για το οποίο δημιουργήθηκαν.
Λέξεις-κλειδιά για την εύρυθμη λειτουργία των δημοσίων επιχειρήσεων
Οι σημερινές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις και με εργασιακές σχέσεις που απασχολούν και κινητοποιούν όλο και περισσότερο το ανθρώπινο δυναμικό των δημοσίων επιχειρήσεων, οδηγούν στην ανάγκη σαφούς αποκωδικοποίησης και διερεύνησης συγκεκριμένων εννοιών προς αποφυγήν συγκρούσεων και παρεξηγήσεων στο εσωτερικό περιβάλλον των μονάδων. Η ενδελεχής, επιστημονική (χωρίς να απορρίπτεται και η τεχνοκρατική) ανάλυση όρων που υποβοηθούν ένα ορθολογικό και ευέλικτο σύστημα αντιμετώπισης κρίσιμων καταστάσεων και αποτελούν πυλώνα μιας ανθρωποκεντρικής θεώρησης των πραγμάτων αποτελούν αναγκαιότητα και ενισχύουν το προφίλ ενός στελέχους που θεωρεί ότι η ενδυνάμωση των εργαζομένων (empowerment), η συνεχής επιμόρφωση (life-long learning) και η αυτενέργεια (self-managing), προσδίδουν ποιοτική διάσταση στο σύνολο των διαδικασιών. Οι λέξεις-κλειδιά που προσδίδουν μια διαφορετική διάσταση στην άσκηση των καθηκόντων των στελεχών που ασκούν δημόσιο μάνατζμεντ (public management) είναι η χρηστή διοίκηση, η αποτελεσματικότητα και η συνεργασία.