Αντίο Βηρυτό. Σκέφτομαι καθώς προσεγγίζουμε το αεροδρόμιο. Έχω διαβάσει και ακούσει τόσες πολλές ιστορίες αποχαιρετισμού για τον Λίβανο: την μελαγχολική μελωδία του Ishar, το παλιό άσμα της Φαϊρούζ που τραγουδάει για τη νύχτες με φεγγάρι στη Βηρυτό και τους γείτονες που φεύγουν.
Τις ιστορίες του Λιβανέζου συγγραφέα Αμίν Μααλούφ, ο οποίος εργαζόταν ως δημοσιογράφος μέχρι που αναγκάστηκε το 1975 όταν ξέσπασε ο εμφύλιος να εγκαταλείψει τον Λίβανο για το Παρίσι. Ο Μααλούφ έχει εξορίσει την λέξη ρίζες από το λεξιλόγιο του. Δεν του αρέσει καν η εικόνα που περιγράφει. Θεωρεί ότι οι ρίζες είναι θαμμένες στο χώμα, ανακατεύονται με τη λάσπη και «μεσουρανούν» στο σκοτάδι. Κρατούν τα δέντρα σε αιχμαλωσία και τα θρέφουν με αντίτιμο το εκβιαστικό δίλημμα: «Απελευθερώσου και θα πεθάνεις».«Οι άνθρωποι δεν χρειάζονται ρίζες. Αναπνέουν στο φως και έχουν πόδια για να βαδίζουν, να διασχίζουν δρόμους και σταυροδρόμια».
Θυμάμαι επίσης την ιστορία αποχαιρετισμού της επτάχρονης Lamia Ziade. Ζωγράφισε τον παράδεισο του Λιβάνου των αρχών της δεκαετίας του 70΄. Τότε που η μητέρα της τής αγόραζε τις τσίχλες Bazooka που τις πουλούσαν στα Spinney’s, τα μοντέρνα σούπερ μάρκετ στην γειτονιά Ramlet al-Baida. Την εποχή που η Βηρυτός ήταν το Παρίσι, το Λας Βέγκας, το Μονακό της Μέσης Ανατολής. Στα ρουφ γκάρντεν του Χίλτον, του Phoenicia και του Holiday Inn, η λιβανέζικη αστική τάξη και οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες έτρωγαν τα καλύτερα χάμπουργκερ και λαχταριστό παγωτό μπανάνα σπλιτ. Ακόμη και από τόσο ψηλά, όμως, δεν μπορούσαν να δουν τα γκέτο που ζούσαν οι Σιίτες ή τους καταυλισμούς των Παλαιστινίων. Και όταν φορούσαν τα γυαλιά ηλίου, επίσης δεν μπορούσαν να διακρίνουν την βρωμιά.
Αποχαιρετώ τη Βηρυτό λίγες ημέρες πριν λήξει η προεκλογική περίοδος. Σήμερα, Κυριακή 6 Μαΐου, οι Λιβανέζοι πάνε στις κάλπες έπειτα από εννέα χρόνια. Η Βηρυτός του 2018 είναι ακόμη πληγωμένη, αλλά η οικονομία της πάει καλύτερα. Στη Χάμρα, ο Αχμέντ μου λέει ότι η λιβανέζικη λίρα είναι σε καλύτερη φάση, ότι η πόλη ανοικοδομείται ξανά και ότι ακριβά εστιατόρια, μπαρ και γκαλερί ανοίγουν στις χίπστερ γειτονιές του Gemmayzeh και του Mar Mikhael. Από τετράγωνο σε τετράγωνο η πόλη αλλάζει χαμελαιοντικά ύφος και πρόσωπα. Δίπλα στους μπετόν σκελετούς των μισογκρεμισμένων ξενοδοχείων με τους τρύπιους τοίχους από τις σφαίρες, δεσπόζουν υπερπολυτελείς μπουτίκ Tom Ford και Brioni και συγκροτήματα υπερμοντέρνων οροφοδιαμερισμάτων. Λίγο πιο μακριά, σε μια γειτονιά βρώμικη, ανάμεσα σε πάγκους φρούτων ξεπροβάλλει μια γιγαντοαφίσα του Χασάν Νασράλα της Χεζμπολάχ.
Οι κομματικές αφίσες είναι κολλημένες παντού, σε σπίτια, λεωφόρους, αυτοκίνητα ακόμη και στη ρόδα ενός λούνα παρκ. Ανάμεσα στους υποψηφίους φιγουράρουν εκατομμυριούχοι Σουνίτες, χειραφετημένες φιλελεύθερες γυναίκες και πρώην αξιωματικοί του στρατού. Η αναμέτρηση διεξάγεται μεταξύ δύο κύριων συνασπισμών. Στον πρώτο ηγείται ο Σάαντ Χαρίρι, ο νυν πρωθυπουργός (φιλοδυτικός, με σαουδαραβική ιθαγένεια και δυσανεξία στη Τεχεράνη), ενώ στον δεύτερο ηγείται το υβριδικό κόμμα/οργάνωση Χεζμπολάχ που χρηματοδοτεί και υποστηρίζει το Ιράν. Παρά την μεταξύ τους αντιπαλότητα, οι δυο κομματικοί συνασπισμοί που εκπροσωπούν συνολικά το τρέχον λιβανέζικο status quo αναμένεται να εκπροσωπηθούν εκ νέου στην κυβέρνηση που θα προκύψει. Η εφαρμογή του νέου, πολύπλοκου εκλογικού νόμου, ο οποίος θεωρητικά καταρτίστηκε για να ενθαρρύνει τον κομματικό πλουραλισμό και τους νέους υποψηφίους, στην πράξη ευνοεί τα παραδοσιακά πολιτικά μπλοκ των εγχώριων οικονομικών και θρησκευτικών ελίτ, αφού αυτές θα επωφεληθούν από το υψηλό όριο που απαιτείται για την είσοδο στο κοινοβούλιο.
Στο υπόγειο του Μουσείου Sursock, παρουσιάζεται η αναδρομική έκθεση του διάσημου λιβανέζου πρωτοπόρου της πολιτικής γελοιογραφίας Pierre Sadek στην πιο τέλεια συγκυρία. Οι γελοιογραφίες του Sadek, ενός γνήσιου υπερασπιστή της ελευθερίας έκφρασης, συνοψίζουν την ιστορία του Λιβάνου και της Μέσης Ανατολής, μέσα από μια οξεία, πικρή, νοσταλγική αλλά και χιουμοριστική ματιά. Άραγε θα καταφέρει η Βηρυτός να μην λησμονήσει ξανά την τρέχουσα φάση της ιστορίας της; Γιατί στο παρελθόν η πλούσια κληρονομιά της σβήστηκε πολλές φορές από φυσικές καταστροφές, εμφύλιους πολέμους και βομβαρδισμούς. Αλλά ξαναγράφτηκε επίσης πολλές φορές. Ξεφλουδίζοντας το νέο αστραφτερό περιτύλιγμα του Βηρυτού, ξεπηδούν σκιές και μυστικά. Πολλά από αυτά έρχονται από το μακρινό αλλά και το κοντινό παρελθόν, εξακολουθώντας να επηρεάζουν τις γεωπολιτικές συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή με καθόλου προφανείς τρόπους.
Προτού, λοιπόν, αποχαιρετήσω την Βηρυτό του 2018 και λίγο πριν χρειαστεί να ερμηνεύσω το εκλογικό αποτέλεσμα της επόμενης ημέρας, οφείλω να σκάψω τις ρίζες του Λιβάνου και στις λάσπες, που ο Μααλούφ απεχθάνεται.
Πώς γεννήθηκε ο σύγχρονος Λίβανος
Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γαλλία ως κυρίαρχη αποικιοκρατική δύναμη στην περιοχή του Λιβάνου και της Συρίας, θεώρησε ότι ο Λίβανος ήταν ευκολότερο να κυβερνηθεί σε σύγκριση με τη Συρία, λόγω της κυρίαρχης παρουσίας των γαλλόφιλων Χριστιανών. Όμως η ίδρυση του Μεγάλου Λιβάνου το 1920 περιλάμβανε πολλούς Μουσουλμάνους και μη Μαρωνίτες χριστιανούς και επέφερε αλλαγές στη σύνθεση και την ισορροπία του πληθυσμού. Αν και οι Μαρωνίτες Χριστιανοί παρέμειναν πληθυσμιακά η μεγαλύτερη ενιαία κοινότητα, η οριακή πλειοψηφία τους άρχισε να συρρικνώνεται λόγω του χαμηλότερου ποσοστού γεννήσεων και της μεγαλύτερης τάσης τους να μεταναστεύουν σε σχέση με τις υπόλοιπες κοινότητες. Ένα σύνταγμα, το οποίο συντάχθηκε στο Παρίσι (με ελάχιστη διαβούλευση με τους Λιβανέζους) επιβλήθηκε το 1926.
Πώς λειτουργεί το πολιτικό σύστημα του Λιβάνου
Στην προσπάθεια να περιοριστούν οι διαμάχες ανάμεσα στις θρησκευτικές μειονότητες και τις διάφορες σεχταριστικές τάσεις, εφαρμόστηκε η αρχή ότι οι έδρες στο κοινοβούλιο και στο υπουργικό συμβούλιο διανέμονται βάσει της θρησκευτικής εκπροσώπησης των αντίστοιχων κοινοτήτων. Έτσι ο πρόεδρος είναι Μαρωνίτης Χριστιανός, ο πρωθυπουργός Σουνίτης Μουσουλμάνος και o πρόεδρος του κοινοβουλίου Σιίτης Μουσουλμάνος. Επίσης στο υπουργικό συμβούλιο υπάρχει πάντα ένας Έλληνας Ορθόδοξος και ένας Δρούζος. Ο πρόεδρος, ο οποίος εκλέγεται για εξαετή θητεία, διατηρεί το δικαίωμα να επιλέξει τον πρωθυπουργό, συνθήκη που καθιστούσε τους Μαρωνίτες Χριστιανούς πολιτικά και κοινωνικά κυρίαρχους.
Υπάρχει η Λιβανέζικη εθνική ταυτότητα και πώς συγκροτήθηκε;
Μεγάλο τμήμα του λιβανέζικου πληθυσμού απέρριπτε τον έλεγχο των Γάλλων στη χώρα και θεωρούσε τον Λίβανο είτε ως μέρος της Συρίας είτε ενός ευρύτερου αραβικού έθνους. H εμπέδωση μιας λιβανέζικης εθνικής ταυτότητας που θα ήταν επικεντρωμένη στα εδάφη μέσα στα όρια του Μεγάλου Λιβάνου ήταν ανέκαθεν εύθραυστη και περίπλοκη λόγω της σεχταριστικής δομής του πολιτικού συστήματος. Όμως είναι λάθος να υποθέσουμε ότι δεν υπήρξε εθνική ταυτότητα. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Τρίπολης, της Σιδώνας και της κοιλάδας Μπεκάα δεν συμφωνούσαν ως προς την επιθυμία τους να αποχωρήσουν από την Λιβανέζικη Δημοκρατία.
Πώς κατόρθωσε ο Λίβανος να αναπτυχθεί γρήγορα παρά τις εγγενείς δυσκολίες;
Πιθανόν η ενότητα του λιβανέζικου έθνους να είχε ενδυναμωθεί και αρκετά προβλήματα να είχαν αποτραπεί αν οι Μαρωνίτες Χριστιανοί είχαν συναινέσει σε μια πιο δίκαιη κατανομή της εξουσίας, επιτρέποντας, για παράδειγμα, την εναλλαγή της προεδρίας ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους. Ωστόσο, η ευημερία της Βηρυτού ως κέντρο εμπορίου, τραπεζικών υπηρεσιών και τουρισμού διαμόρφωσε τις συνθήκες για την ανάπτυξη μιας μεσαίας τάξης που αποτελούνταν από Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Αυτή η μεσαία τάξη μοιραζόταν μια ενιαία εθνική ταυτότητα πάνω στη βάση του κοινού συμφέροντος, το οποίο εν μέρει υπερέβαινε τη σεχταριστική νοοτροπία. Επίσης πριν αποχωρήσουν οι Γάλλοι έθεσαν τις βάσεις για την καθιέρωση ενός σύγχρονου συστήματος διοίκησης, την εφαρμογή πρωτοποριακού -για την εποχή- κτηματολογίου, ενώ κατασκεύασαν έργα υποδομής και διαφύλαξαν την πλούσια αρχαιολογική κληρονομιά της χώρας.
Πότε αποχώρησαν οριστικά οι Γάλλοι από τον Λίβανο
Παρόλο που μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Ντε Γκολ δεν αντιλαμβανόταν γιατί η Γαλλία, ενώ είχε απελευθερώσει τον Λίβανο και τη Συρία θα έπρεπε να τους χαρίσει την ανεξαρτησία τους, το 1943 μια άγραφη εθνική συμφωνία ανάμεσα στις ηγεσίες Χριστιανών και Μουσουλμάνων προέβλεπε ότι ο Λίβανος θα ήταν ανεξάρτητος μέσα στα όρια των καθορισμένων ως τότε συνόρων του, ασκώντας ανεξάρτητη αραβική εξωτερική πολιτική. Έπειτα από εκλογές, δράματα, διεθνείς πιέσεις και αντιδράσεις, το σύνταγμα τροποποιήθηκε και οι Γάλλοι αποχώρησαν. Άλλωστε, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση είχαν ήδη αναγνωρίσει την ανεξαρτησία και του Λιβάνου και της Συρίας.
Πώς η άνοδος του Αραβικού Εθνικισμού και το δόγμα του Παναραβισμού επηρέασαν τον Λίβανο
Το 1945 ιδρύεται ο Αραβικός Σύνδεσμος με τις ευλογίες της Βρετανίας. Τα ιδρυτικά μέλη ήταν τα επτά αραβικά κράτη που είχαν κερδίσει την ανεξαρτησία τους (Αίγυπτος, Ιράκ, Σαουδική Αραβία, Ιορδανία, Υεμένη, Συρία και Λίβανος). Συνομολογούσαν ότι ο Σύνδεσμος δεν ήταν ομοσπονδία, αφού κάθε κράτος διατηρούσε την ανεξαρτησία του και οι αποφάσεις δεν ήταν δεσμευτικές για όσα μέλη τις καταψήφιζαν. Θεωρητικά αν και ο Αραβικός Σύνδεσμος ήταν εμπνευσμένος από τον Παναραβισμό, στην πράξη η παναραβική ενότητα ήταν μια μάλλον εύθραυστη και ημιτελής ιδεολογία.
Το Ισλάμ ήταν ανέκαθεν αναπόσπαστο και ίσως το μοναδικό, πραγματικά ισχυρό, στοιχείο του αραβικού εθνικισμού. Τα εξτρεμιστικά μουσουλμανικά διακρατικά κινήματα, όπως η Μουσουλμανική Αδελφότητα, θεωρούσαν τις έννοιες του εθνικισμού και του Ισλάμ ασύμβατες, γιατί σύμφωνα με την ιδεολογία τους όλοι οι Μουσουλμάνοι από κάθε φυλή και γεωγραφική περιοχή συνιστούν μέλη ενός ενιαίου Πανι-σλαμιστικού Έθνους (Umma). Στον αντίποδα οι διανοούμενοι θιασώτες του Παναραβισμού ήθελαν να αποδείξουν ότι ο Αραβισμός και το Ισλάμ ταυτίζονται. Εκ των υστέρων, αυτή η αντιπαράθεση μοιάζει μάλλον επίπλαστη. Ο αραβικός εθνικισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι κοσμικός στο βαθμό και το στυλ που εκφράστηκε στην Τουρκία του Κεμάλ, στο Ιράν του Σάχη ή στο ιδιαίτερο εθνικό μωσαϊκό του Λιβάνου. Γιατί το Ισλάμ είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αραβικής κουλτούρας.
Η Συρία στο επίκεντρο ή πώς η Σοβιετική Ένωση και ο Κομμουνισμός επηρεάσαν τον αραβικό κόσμο εν μέσω Ψυχρού Πολέμου
Οι κομμουνιστές ήταν εχθρικοί απέναντι στο Ισλάμ γιατί το θεωρούσαν μια κατεξοχήν αντεπαναστατική οντότητα. Είχαν μάλιστα αναπτύξει την μυθολογία ότι η ιμπεριαλιστική Δύση εργαλειοποιούσε το Ισλάμ ως αντισοβιετικό όπλο. Στις αραβικές χώρες της Μέσης Ανατολής, όπως ο Λίβανος, τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν μικροσκοπικά και στις ηγεσίες τους βρίσκονταν διανοούμενοι, οι οποίοι προέρχονταν από θρησκευτικές και εθνικές μειονότητες. Η κατάσταση άλλαξε μετά τον θάνατο του Στάλιν, όταν υπό την ηγεσία του Χρούστσοφ, η Σοβιετική Ένωση έπαψε να στηρίζει κομμουνιστικά κόμματα δίχως επιρροή και επέστρεψε στην πολιτική του Λένιν, προσφέροντας υποστήριξη σε δημοφιλείς λαϊκούς ηγέτες, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να σπάσουν τα δεσμά της επιρροής των δυτικών. Ο Νάσερ της Αιγύπτου ήταν μια τέτοια περίπτωση. Οι ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ανησυχούσαν ότι η Συρία θα περνούσε στην σοβιετική σφαίρα επιρροής. Η ΕΣΣΔ προειδοποίησε τη Δύση να μην εμπλακεί στη Συρία, όταν η Τουρκία έστειλε το 1957 μαζικά στρατεύματα στα σύνορα της με την Συρία.
Αν και η απειλή της Τουρκία ήταν μάλλον μηδαμινή, ο Νάσερ έσπευσε να προσφέρει την προστασία του στη Δαμασκό. Οι Σύριοι πολιτικοί παλαιάς κοπής ήταν φιλοδυτικοί. Όμως καθώς οι κομμουνιστές αποκτούσαν ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή στη Συρία, ακόμη και στο στρατό, το κόμμα των Μπααθιστών υπό την πίεση των ΗΠΑ αλλά και υπό τον φόβο της κομμουνιστικής απειλής, αποφάσισαν ότι μια ένωση της Συρίας με την Αίγυπτο θα ήταν η καλύτερη λύση που θα εξασφάλιζε την προστασία του Νάσερ. Κάπως έτσι τον Φεβρουάριο του 1958 οι πρόεδροι της Συρίας και της Αιγύπτου ανακοίνωσαν την συγχώνευση των δυο κρατών σε ένα καινούργιο κράτος (που σήμερα λίγοι θυμούνται ότι υπήρξε, αφού διήρκεσε μόλις μέχρι το 1961) και το οποίο ονόμασαν Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία. Τόσο η Δύση όσο και οι υπόλοιπες αραβικές χώρες ανησύχησαν με την εξέλιξη αυτή και αντιμετώπισαν εχθρικά το νέο αυτό αλλόκοτο κράτος.
Γιατί τα προβλήματα για τον Λίβανο αρχίζουν το 1958 με την ανάμειξη της Συρίας στα εσωτερικά του με στόχο την ανατροπή της φιλοδυτικής κυβέρνησης της Βηρυτού
Εξήντα χρόνια πριν, το 1958 ήταν μάλλον ένα από τα πιο καθοριστικά έτη για όσα θα συνέβαιναν μελλοντικά στην περιοχή. Την άνοιξη η επικίνδυνη πολιτική πόλωση στον Λίβανο ανάμεσα σε Λιβανέζους και Άραβες εθνικιστές που είχε ενταθεί την περίοδο της κρίσης του Σουέζ, εξελισσόταν σε έναν υπόγειο και σιωπηρό εμφύλιο πόλεμο. Ο πόλεμος άρχισε να σιγοβράζει στη διάρκεια του καλοκαιριού, όταν η Συρία που αποτελούσε πλέον τμήμα της Ηνωμένης Αραβικής Δημοκρατίας, ενθάρρυνε και υποδαύλιζε μια αραβική εθνικιστική εξέγερση εναντίον του Λιβανέζου Χριστιανού προέδρου Camille Chamoun και της φιλοδυτικής κυβέρνησης του.
Όταν o πρωθυπουργός του Ιράκ Nuri al-Said έσπευσε να συνδράμει τον Λιβανέζο πρωθυπουργό, η απόφαση αυτή έμελλε άμεσα να του στοιχίσει την ηγεσία και να οδηγήσει σε αλλαγή καθεστώτος στο Ιράκ, το οποίο συμμάχησε με την Αίγυπτο και τη Συρία. Ο φόβος ότι ο Λίβανος -το τελευταίο φιλοδυτικό ανάχωμα στη Μέση Ανατολή- κινδύνευε να πέσει, οδήγησε στην απόφαση των ΗΠΑ να στείλουν 10.000 Αμερικανούς πεζοναύτες στη Βηρυτό έπειτα από αίτημα του Λιβανέζου προέδρου. Τότε, μάλλον σοφά, οι ΗΠΑ δεν βοήθησαν τον Chamoun να παραμείνει στην εξουσία αλλά αντίθετα ενθάρρυναν τον συμβιβασμό ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές. Τελικά οι ίδιοι οι Λιβανέζοι κατάφεραν να επιλύσουν μόνοι τους την κρίση που τους απειλούσε.
Το Ισραήλ, οι Παλαιστίνιοι και πώς η Ιορδανία γλίτωσε τον εμφύλιο
Η ήττα των Αράβων στον Αραβοϊσραηλινό Πόλεμο των Έξι Ημερών είχε μια σημαντική συνέπεια για τον Λίβανο. Οι Παλαιστίνιοι δεν μπορούσαν πλέον να περιμένουν βοήθεια από τους τακτικούς στρατούς των αραβικών χωρών για να την απελευθέρωση της Παλαιστίνης που οραματίζονταν. Έτσι οι Παλαιστίνιοι δημιούργησαν τις δικές τους, ανεξάρτητες αντάρτικες οργανώσεις, καθιστώντας τους μια ανεξάρτητη πολιτική μεταβλητή δύναμη στη Μέση Ανατολή. Πέρα από τις υπερβολές όμως, η επιρροή των παλαιστινιακών οργανώσεων ήταν περισσότερο πολιτική παρά στρατιωτική.
Η Φατάχ, η μεγαλύτερη παλαιστινιακή οργάνωση ανταρτών, εξαπέλυε επιθέσεις εναντίον του Ισραήλ από τα εδάφη της Ιορδανίας και τη Συρίας. Η εκλογή του Γιασέρ Αραφάτ στην ηγεσία της PLO σηματοδότησε αλλαγές, αλλά δεν ήταν ικανή ώστε να αποδεσμευτεί τελείως από την εξάρτηση των υπόλοιπων αραβικών κρατών, αφού από τα εδάφη τους επιχειρούσε. Το Ισραήλ, αν και απειλούνταν από την δραστηριότητα των οργανώσεων στα σύνορα του, ωστόσο διέθετε μεθοδικό σχέδιο διαχείρισης των τοπικών αναταραχών στις κατεχόμενες περιοχές της Δυτικής Όχθης και της Γάζας με στόχο να κάνει την κατοχή όσο το δυνατόν δυσδιάκριτη. Επέτρεπε επίσης στους Άραβες που ζούσαν στα κατεχόμενα να ταξιδεύουν στην Ιορδανία και σε άλλα αραβικά κράτη. Η ειρήνη που υπέγραψε η Αίγυπτος με το Ισραήλ ανάγκασε τις παλαιστινιακές οργανώσεις να μεταφέρουν την δραστηριότητα τους στην Ιορδανία.
Επειδή οι παλαιστινιακές οργανώσεις ενεργούσαν συνεχώς και πιο αυτόνομα και απρόβλεπτα στα εδάφη της Ιορδανίας, άρχισαν σταδιακά να απειλούν την εσωτερική σταθερότητα της χώρας, διχάζοντας τους πολίτες, τον στρατό και τον βασιλιά. Ορισμένοι επιθυμούσαν η Ιορδανία να παρέχει βοήθεια στους Παλαιστίνιους αντάρτες, πολλοί όμως ήθελαν να απαλλαχθούν από τις οργανώσεις. Ένα ακόμη πρόβλημα ήταν το γεγονός ότι ούτε ο ίδιος ο Αραφάτ μπορούσε να ελέγχει τις διαφορετικές οργανώσεις και τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Η σπίθα του εμφύλιου πολέμου άναψε στην Ιορδανία, όταν τον Σεπτέμβριο του 1970 η οργάνωση PFLP (Λαϊκό Μέτωπο Για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης) του Τζορτζ Χαμπάς έκανε αεροπειρατεία σε τρία δυτικά αεροσκάφη και τα προσγείωσε στην έρημο της Ιορδανία. Υπό το βάρος των εσωτερικών και εξωτερικών αντιδράσεων, ο στρατός της Ιορδανίας έδιωξε τους Παλαιστίνιους αντάρτες από τη χώρα, κλείνοντας όλα τα στρατόπεδα εκπαίδευσης τους.
Οι Παλαιστίνιοι έρχονται στον Λίβανο και τα πάντα ανατρέπονται
Μετά τον διωγμό της από την Ιορδανία η PLO αποφάσισε να συγκεντρώσει τη δράση της στον Λίβανο. Εδώ οι παλαιστινιακές οργανώσεις μπορούσαν να έχουν στήριξη και ελευθερία κινήσεων. Παρόλο που πολλοί Λιβανέζοι, κυρίως οι Μουσουλμάνοι, εξέφραζαν εκτίμηση και αλληλεγγύη στον αγώνα των Παλαιστινίων, η πλειοψηφία των Λιβανέζων Χριστιανών ήταν απόλυτα εχθρική. Οι Μαρωνίτες Χριστιανοί και τα πολιτικά κόμματα που τους εκπροσωπούσαν απαιτούσαν την άμεση εκδίωξη των Παλαιστίνιων ανταρτών από τα εδάφη του Λιβάνου.
Εξαιτίας, όμως, των ιδιαίτερων και εύθραυστων πολιτικών και θρησκευτικών συμβιβασμών από τους οποίους έχει προκύψει το Λιβανέζικο κράτος και η φύση του πολιτικού συστήματος του, η χώρα ήταν πρακτικά αδύναμη και ανίσχυρη να υπερασπισθεί τα εθνικά συμφέροντα της. Παρόλο που κάθε Λιβανέζος πολίτης ίσως αντιλαμβανόταν πόσο ανυπεράσπιστη ήταν η χώρα του στο ενδεχόμενο που το Ισραήλ εξαπέλυε αντίποινα για τη δράση του παλαιστινιακών οργανώσεων εναντίον του.
Όταν η PLO το 1971 μετέφερε την έδρα της από την Ιορδανία στον Λίβανο, θεωρούσε ότι είχε μια τελευταία ευκαιρία για να δημιουργήσει ένα κράτος μέσα στο κράτος. Ωστόσο μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ και παρόλο που οι Παλαιστίνιοι προώθησαν το παλαιστινιακό ζήτημα στα Ηνωμένα Έθνη, τα υπόλοιπα αραβικά κράτη (και κυρίως η Αίγυπτος) επιδίωκαν ειρήνη με το Ισραήλ, γεγονός που απομάκρυνε την προοπτική δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους. Έτσι η PLO άρχισε να φτιάχνει το δικό της, σκιώδες κράτος μέσα στον Λίβανο και η κατάσταση όχι μόνο χειροτέρεψε, αλλά έγινε ακόμη πιο σύνθετη.
Η δυσαρμονική σχέση ανάμεσα στους Σιίτες και τους Παλαιστίνιους και ο ρόλος των ανισοτήτων στον εμφύλιο πόλεμο
Οι Σιίτες Μουσουλμάνοι, οι οποίοι ήταν πλειοψηφία στον Νότιο Λίβανο, αποτελούσαν ανέκαθεν το φτωχότερο και ασθενέστερο τμήμα της χώρας. Η εμφάνιση του Sayid Musa al-Sadr, ενός χαρισματικού νέου ηγέτη και κληρικού ιρανικής καταγωγής, ο οποίος ίδρυσε ένοπλη πολιτοφυλακή και το κίνημα Amal (Ελπίδα) συγκρότώντας μια έννοια και αίσθηση κοινότητας για τον υποβαθμισμένο πληθυσμό των Σιιτών. Στον Νότιο Λίβανο οι Σιίτες υπέφεραν περισσότερο από τις επιδρομές των Ισραηλινών στο πλαίσιο των αντιποίνων κατά των παλαιστίνιων ανταρτών και πολλοί Σιίτες αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να αναζητήσουν ασφάλεια στα προάστια της νότιας Βηρυτού.
Στον Λίβανο οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες ήταν ανέκαθεν μεγάλες και επικίνδυνες. Την περίοδο του πετρελαϊκού μπουμ στη Μέση Ανατολή οι ανισότητες οξύνθηκαν ακόμη περισσότερο, αφού οι εύπορες επιχειρηματικές τάξεις της χώρας συγκέντρωσαν ακόμη περισσότερο πλούτο, αδιαφορώντας για την ευημερία του υπόλοιπου πληθυσμού. Παράλληλα με την ευημερούσα αστική τάξη, μια πληθώρα ένοπλων πολιτοφυλακών που αντιπροσώπευαν πολλές και διαφορετικές θρησκευτικές μειονότητες και πολιτικές τάσεις άρχισε να αυτονομείται και να δρα ανεξέλεγκτα. Ο λιβανέζικος στρατός ήταν ανεπαρκής και απροετοίμαστος να περιορίσει τη δράση τους. Ο εμφύλιος πόλεμος του Λιβάνου ξεσπά την άνοιξη του 1975 και διαρκεί 15 χρόνια, καταστρέφοντας την πιο ανοιχτή, κοσμοπολίτικη και φιλοδυτική αραβική χώρα της Μέσης Ανατολής.
Αποχαιρετισμός στη Βαβυλώνα: ο εμφύλιος ξεσπάει
Στις 13 Απριλίου του 1975 η σπίθα ανάβει, ξεσπούν αναταραχές και στη συνέχεια οι συγκρούσεις κλιμακώνονται σε έναν εμφύλιο πόλεμο πλήρους κλίμακας. Αρχικά επρόκειτο για μια σύγκρουση ανάμεσα στη Δεξιά χριστιανική πολιτοφυλακή και σε έναν συνασπισμό Αριστεριστών υπό την ηγεσία του Δρούζου πολιτικού Kemal Jumblatt. Στη συνέχεια ο εμφύλιος τροφοδοτείται και από το εξωτερικό με την προμήθεια όπλων και πόρων από διάφορες πηγές, μεταξύ των οποίων ορισμένες αραβικές χώρες, το Ισραήλ και πιθανότατα και η CIA. Υπάρχουν πηγές που δείχνουν ότι κύκλοι της CIA χρηματοδοτούσαν το Κόμμα των Φαλαγγιτών (Καταέμπ) του Αμίν Τζεμαγιέλ. Μάλιστα σύμφωνα με διάφορα δημοσιεύματα της εποχής στη χρηματοδότηση αυτή φερόταν να έχει εμπλακεί και ο σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα Ρίτσαρντ Γουέλς, ο οποίος δολοφονήθηκε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους από μέλη της οργάνωσης 17 Νοέμβρη.
Οι παλαιστινιακές οργανώσεις προσπάθησαν στην αρχή να μην εμπλακούν στον εμφύλιο πόλεμο του Λιβάνου, αλλά αρκετά σύντομα πήραν μέρος χωρίς δεύτερες σκέψεις. Στις αρχές του 1976 συνασπίστηκαν με την πλευρά των Αριστεριστών ενάντια στους Φαλαγγίτες (Καταέμπ). Γρήγορα το κοινό μέτωπο έφθασε να ελέγχει σχεδόν το 80% του Λιβάνου.
Ακόμη μεγαλύτερο χάος: Η Συρία εισβάλλει στον Λίβανο και εμπλέκεται στον εμφύλιο πόλεμο
Η επικράτηση του μετώπου Αριστεριστών-Παλαιστινίων οδηγεί την Συρία στην απόφαση να επέμβει γιατί φοβόταν ότι ο Λίβανος θα διασπόνταν σε ένα μικρό χριστιανικό κράτος που θα συμμαχούσε με το Ισραήλ και σε ένα μουσουλμανικό κράτος που θα έλεγχαν οι Μουσουλμάνοι του Λιβάνου και οι Παλαιστίνιοι, μακριά από την επιρροή της Συρίας. Ο πατέρας του Άσαντ θεωρούσε τον Λίβανο αναπόσπαστο και ζωτικό κομμάτι επιρροής για την Συρία. Επίσης, δεν ήθελε η PLO να δρα ανεξάρτητα, αφού οι προσωπικές σχέσεις του με τον Αραφάτ χαρακτηρίζονταν από αμοιβαία δυσπιστία.
Η επέμβαση της Συρίας στον εμφύλιο του Λιβάνου οδήγησε τον Άσαντ σε μια αλλόκοτη, αν και βραχύβια, συμμαχία με τους Δεξιούς Λιβανέζους Χριστιανούς. Η συμμαχία αυτή λειτούργησε αποφασιστικά ώστε να αντιστραφεί ο πόλεμος και το μέτωπο Αριστεριστών/Παλαιστίνιων να ηττηθεί. Ενδιαφέρον έχει να σημειώσουμε ότι η στάση των υπόλοιπων αραβικών κρατών στην εμπλοκή της Συρίας υπήρξε μάλλον απρόθυμη και δύσθυμη, αλλά τα συριακά στρατεύματα θεωρήθηκαν μια αμιγώς αραβική ειρηνευτική δύναμη που ήταν απαραίτητη.
Το καταστροφικό σπιράλ του εμφυλίου και οι νέες πληγές: τώρα όλοι θέλουν να διώξουν τη Συρία και τους Παλαιστίνιους από τον Λίβανο
Ο εμφύλιος πόλεμος έληξε με έναν απαίσιο απολογισμό: περισσότερο από πενήντα χιλιάδες νεκροί, ακόμη περισσότεροι τραυματίες και ένα εκατομμύριο εκτοπισμένοι από τα σπίτια τους. Φρικτές σφαγές, δολοφονίες, απαγωγές και άλλα εγκλήματα πολέμου διαπράχθηκαν και από τις δυο πλευρές. Το σπιράλ του μίσους συνεχίστηκε για πολλά χρόνια και τα συριακά στρατεύματα δεν κατόρθωσαν να αφοπλίσουν τις διάφορες ένοπλες οργανώσεις.
Οι Λιβανέζοι Χριστιανοί, αν και στην αρχή του πολέμου υποδέχθηκαν με ανακούφιση την εμπλοκή της Συρίας, στη συνέχεια απαίτησαν την απομάκρυνση του συριακού στρατού. Το ίδιο επιθυμούσε και το μέτωπο των Δρούζων και των Αριστεριστών, αλλά λόγω του σκιώδους παλαιστινιακού κράτους μέσα στο κράτος, η Συρία και το Ισραήλ έβρισκαν συνεχώς αφορμή για να επέμβουν, με αποκορύφωμα την δολοφονία του Kemal Jumblatt το 1977 από τις μυστικές υπηρεσίες του Άσαντ. Παράλληλα την ίδια περίοδο αναπτύσσεται η συμμαχία ανάμεσα στους Λιβανέζους Μαρωνίτες Χριστιανούς και στο Ισραήλ.
Ακόμη πιο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξής απρόβλεπτη εξέλιξη: Οι Σιίτες Μουσουλμάνοι δυσφορούσαν έντονα και υπέφεραν από την αλαζονική και σκληρή στάση που έδειχναν οι Παλαιστίνιοι αντάρτες της PLO. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να συμμαχήσουν και να ενταχθούν στις Χριστιανικές πολιτοφυλακές, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κατάσταση.
Το Ισραήλ εισβάλλει στον Λίβανο και βομβαρδίζει τη Βηρυτό
Το 1977 τις εκλογές στο Ισραήλ κερδίζει ο Μενάχεμ Μπέγκιν, ιδρυτής του Δεξιού κόμματος Λικούντ και γίνεται πρωθυπουργός. Είναι η εποχή που το Ισραήλ αποφασίζει να επέμβει στον Νότιο Λίβανο για να καταστρέψει τα στρατόπεδα των παλαιστινιακών οργανώσεων. Όμως οι Παλαιστίνιοι υποχωρούν και κατευθύνονται στον βόρειο Λίβανο.
Η ισραηλινή εισβολή στον Λίβανο και η κατάληψη της Βηρυτού το 1982 αφήνει πίσω της χιλιάδες νεκρούς και δεκάδες χιλιάδες άστεγους. Πολλοί Λιβανέζοι Χριστιανοί υποδέχονται τότε τους Ισραηλινούς ως φίλους και συμμάχους, ενώ ορισμένοι Σιίτες Μουσουλμάνοι αρνήθηκαν να στηρίξουν την παλαιστινιακή παρουσία και εμπλοκή στη χώρα τους. Η αγριότητα του πολέμου και ο βομβαρδισμός της Βηρυτού δίχασε όχι μόνο τη διεθνή κοινότητα αλλά το εσωτερικό του Ισραήλ.
Με την διαμεσολάβηση και την εποπτεία των ΗΠΑ, ο Αραφάτ και πάνω από 12000 Παλαιστίνιοι αντάρτες συμφωνούν να αποχωρήσουν από τον Λίβανο. Με την στήριξη του Ισραήλ, ο ηγέτης των ενωμένων χριστιανικών πολιτοφυλακών Bashir Gemayel εκλέγεται νέος πρόεδρος του Λιβάνου. Λίγες ημέρες μετά δολοφονείται από πράκτορες της Συρίας. Τα ισραηλινά στρατεύματα εισβάλλουν στη δυτική Βηρυτό για να διατηρήσουν τον έλεγχο. Δυο ημέρες αργότερα λαμβάνει χώρα η πρωτοφανής σφαγή αμάχων Παλαιστίνιων στους καταυλισμούς Σάμπρα και Σατίλα από τις Λιβανέζικες Δεξιές παραστρατιωτικές ομάδες. Οι κατοχικές δυνάμεις του Ισραήλ αδυνατούν να αποτρέψουν το μακελειό. Το γεγονός οδηγεί στο ξέσπασμα ενός τεράστιου κινήματος στο Ισραήλ υπέρ της ειρήνης, καθώς και την διεξαγωγή έρευνας από την επιτροπή Kahan, η οποία απέδωσε έμμεσες ευθύνες στον τότε υπουργό άμυνας Αριέλ Σαρόν, ο οποίος θεωρήθηκε ότι δεν έκανε ό,τι μπορούσε για να αποτρέψει το μακελειό. Το πόρισμα οδήγησε στην παραίτηση του Σαρόν.
Στις 17 Μαιου του 1983 ξανά με διαμεσολάβηση των ΗΠΑ οι σχέσεις ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο αποκαθίστανται, χωρίς όμως να υπογραφεί ειρήνη. Η Συρία εξοργίζεται με την προσπάθεια της Δύσης να απομακρυνθεί ο Λίβανος από τη σφαίρα επιρροής της Συρίας και να βελτιώσει τις σχέσεις του με το Ισραήλ. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους βομβιστές αυτοκτονίας ανατινάσσονται στη ναυτική βάση των ΗΠΑ, αφήνοντας πίσω περισσότερους από 300 νεκρούς. Παρόλο που οι ΗΠΑ αποδίδουν την τρομοκρατική επίθεση σε Σιίτες εξτρεμιστές θεωρούν δεδομένη την εμπλοκή της Συρίας. Μάλιστα, κατηγορούν τον Άσαντ ότι με την βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης υπονομεύει την αποκατάσταση της σταθερότητας στον Λίβανο αλλά και και κάθε προοπτική ειρήνης στην περιοχή.
Η εποχή της Χεζμπολάζ και το μακρύ χέρι του Ιράν στον Λίβανο
Η επέμβαση του Ισραήλ στον Λίβανο, αντίθετα με τις προσδοκίες για την αποκατάσταση της χώρας με την επικράτηση των Χριστιανών αφήνει πίσω της μια χώρα ακόμη πιο κατακερματισμένη από ό,τι στο παρελθόν με ασαφή εσωτερικά σύνορα. Ο Σιιτικός πληθυσμός, ο οποίος στην αρχή δεν είχε προβάλει αντίσταση στην ισραηλινή κατοχή λόγω των δυσαρμονικών σχέσεων με τους Παλαιστίνιους, στρέφεται πλέον ενάντια στους Ισραηλινούς. Έχει αρχίσει η εποχή που το Ιράν και οι Φρουροί της Επανάστασης επιδιώκουν πρόσφορο έδαφος για να εξάγουν την επανάσταση. Υποστηρίζοντας και χρηματοδοτώντας την λιβανέζικη εξτρεμιστική οργάνωση Χεζμπολάχ (Το Κόμμα του Θεού) βρίσκουν το τέλειο όχημα επιρροής στον Λίβανο και στη Συρία. Σήμερα η Χεζμπολάζ είναι η υβριδική οργάνωση/κόμμα που καταδυναστεύει την πολιτική ζωή του Λιβάνου, συμμετέχει στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας υπέρ του Άσαντ και εμπλέκεται σε τρομοκρατικές ενέργειες εναντίον του Ισραήλ.
Το πιθανότερο σενάριο στις σημερινές εκλογές είναι ότι ο συνασπισμός της Χεζμπολάχ θα εξασφαλίσει και τις 27 έδρες που αντιστοιχούν στους Σιίτες, σχηματίζοντας έναν αρκετά μεγάλο κοινοβουλευτικό συνασπισμό 65 βουλευτών από τους συνολικά 128 που απαρτίζουν τη Βουλή του Λιβάνου. Παρά την αναμενόμενη νίκη της, όμως, δεν είναι βέβαιο ότι η Χεζμπολάχ (που έχει εξελιχθεί από τοπική πολιτοφυλακή το 1982 σε περιφερειακή στρατιωτική δύναμη το 2018) θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις κοινωνικοοικονομικές ανάγκες του Σιιτικού πληθυσμού του Λιβάνου, διατηρώντας την δημοφιλία της.
――――――――――――――――――――――――――――――――――
Με πληροφορίες/ πηγές:
-Peter Mansfield, A History of the Middle East
-Amin Maalouf, Origins - A Memoir
-Lamia Ziade, Bye Bye Bylon, Beirut 1975-1979
-Fawwaz Traboulsi, A History Of Modern Lebanon