Τελικά ο Πούτιν έκανε το πρώτο βήμα σε μια σύγκρουση που ακόμα δεν γνωρίζουμε το τέλος της. Επέλεξε να αναγνωρίσει ως ανεξάρτητα κράτη τις δύο αυτονομημένες περιοχές της περιφέρειας του Ντομπάς και να δώσει στάτους ανεξάρτητου κράτους στις λεγόμενες υποτιθέμενες ”Λαϊκές Δημοκρατίες” του Λουγκάνσκ (LNR) και του Ντονέτσκ (DNR) στην Ανατολική Ουκρανία.
Έτσι απέφυγε τη μαζική εισβολή που τον κατηγορούσαν οι δυτικοί παίρνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων σε μια, όπως φαίνεται καλά σχεδιασμένη παρτίδα από τον ίδιο τον Πούτιν, μετά την ήττα των Αμερικανών στο Αφγανιστάν.
“Ο Μπάιντεν έρχεται σε δύσκολη θέση στο να αποφασίσει εάν είναι εισβολή ή δεν είναι. Οπότε το σχέδιο των κυρώσεων δεν μπορεί να υλοποιηθεί όπως είχε διακηρυχθεί. Από την άλλη, οι ευρωπαϊκές χώρες δύσκολα θα συνταχθούν στο αμερικανικό άρμα, εφόσον η εξάρτησή τους από το ρωσικό αέριο είναι ζωτικής σημασίας...”
Βεβαίως η όξυνση της τελευταίας κρίσης οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες. Από τον ενεργειακό ανταγωνισμό των ΗΠΑ που επιχειρούν την μείωση της εξάρτησης της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο προς όφελος της δικιάς τους παραγωγής υγροποιημένου (LNG), έως την αφελή προσπάθεια των Ουκρανών να υπερεξοπλιστούν προκειμένου να επανεντάξουν τις αποσχισθείσες περιοχές στην Ουκρανία, πιστεύοντας ότι η Δύση θα τους έδινε την απαραίτητη ομπρέλα προστασίας.
Η κρίση βεβαίως δεν τελειώνει με την κίνηση αυτή του Πούτιν ούτε φαίνεται να αποκλιμακώνεται. Σε μια πρώτη ανάγνωση ο Μπάιντεν έρχεται σε δύσκολη θέση στο να αποφασίσει εάν είναι εισβολή ή δεν είναι.
Οπότε το σχέδιο των κυρώσεων δεν μπορεί να υλοποιηθεί όπως είχε διακηρυχθεί. Από την άλλη, οι ευρωπαϊκές χώρες δύσκολα θα συνταχθούν στο αμερικανικό άρμα, εφόσον η εξάρτησή τους από το ρωσικό αέριο είναι ζωτικής σημασίας. Το πιο πιθανόν είναι ότι η Γαλλία και η Γερμανία θα αντιτείνουν την πραγματικότητα, ότι δηλαδή τίποτα δεν άλλαξε εφόσον οι συγκεκριμένες περιοχές ήταν υπό τον ρωσικό έλεγχο από το 2014.
“Η Ρωσική Ομοσπονδία θέλει να περιχαρακώσει το μετασοβιετικό χώρο και κυρίως να εξασφαλίσει ότι οι τρείς σημαντικές γειτονικές χώρες (Ουκρανία, Λευκορωσία, Καζαχστάν) δεν θα ολισθήσουν σε αντιρωσικά στρατόπεδα. Για τη Ρωσία οι τρεις αυτές χώρες αποτελούν τη συνθήκη ασφάλειάς της τόσο από γεωπολιτικής, όσο και από ενεργειακής πλευράς.”
Η σημασία της Ουκρανίας
Η Ουκρανία είχε από παλιά ιδιαίτερο ρόλο στις ρωσικές προτεραιότητες. Στην τσαρική εποχή εκτός από σιτοβολώνας της Ρωσίας και της Ευρώπης ήταν και βασικό κέντρο της βιομηχανίας. Αυτός ο ρόλος συνεχίστηκε και στη σοβιετική εποχή, απαλλαγμένος βέβαια από τις εθνικές σημασιοδοτήσεις της προηγούμενης περιόδου. Όμως με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ όλα αυτά επανήλθαν στην επικαιρότητα.
Η Ρωσική Ομοσπονδία θέλει να περιχαρακώσει το μετασοβιετικό χώρο και κυρίως να εξασφαλίσει ότι οι τρείς σημαντικές γειτονικές χώρες (Ουκρανία, Λευκορωσία, Καζαχστάν) δεν θα ολισθήσουν σε αντιρωσικά στρατόπεδα. Για τη Ρωσία οι τρεις αυτές χώρες αποτελούν τη συνθήκη ασφάλειάς της τόσο από γεωπολιτικής, όσο και από ενεργειακής πλευράς.
Ακριβώς γι αυτό θέλουν από τη Δύση τη διαβεβαίωση ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί στα όρια της Ρωσίας. Από την άλλη η Δύση θεωρεί αρκετά ισχυρή τη θέση της στο μετασοβιετικό σκηνικό, ώστε να μπορεί να ορίσει αυτόνομα την πολιτική της. Όλα αυτά διαμόρφωσαν μια σχέση ανισορροπίας και χαρακτηρίζεται από δυσπιστία.
“Η Ρωσία ίσως θεωρεί ότι διευκολύνει τις στοχεύσεις της η απουσία ταυτόσημων συμφερόντων στις χώρες της Δύσης και η απουσία συναντίληψης. Και αυτή η απουσία αποδεικνύεται με την επιφυλακτική στάση της Γερμανίας η οποία εισάγει από τη Ρωσία το 40% του φυσικού αερίου που καταναλώνει.”
Σαφώς η Ρωσία έχει ορίσει τις δικές της «κόκκινες γραμμές» και αυτό το έχει αποδείξει στην περίπτωση της Γεωργίας. Ίσως θεωρεί ότι σήμερα είναι η κατάλληλη εποχή να ξεκαθαρίσει τα όρια αυτόνομης πορείας της Ουκρανίας. Θεωρεί ότι η θέση της Δύσης είναι αρκετά υπονομευμένη τόσο από τη στρατιωτική αποτυχία του Αφγανιστάν όσο και από την εμφάνιση και άλλων δυνάμεων που διεκδικούν αναθεώρηση των έως τώρα παγκόσμιων διευθετήσεων.
Επίσης ίσως θεωρεί ότι διευκολύνει τις στοχεύσεις της η απουσία ταυτόσημων συμφερόντων στις χώρες της Δύσης και η απουσία συναντίληψης. Και αυτή η απουσία αποδεικνύεται με την επιφυλακτική στάση της Γερμανίας η οποία εισάγει από τη Ρωσία το 40% του φυσικού αερίου που καταναλώνει.
Οι ΗΠΑ επιθυμούν να αποτρέψουν κάποια στρατιωτική κίνηση της Ρωσίας που θα γινόταν για να ξεκαθαρίσει πλήρως η θέση ότι ο δικός της λόγος είναι ο καθοριστικός στον χώρο που προέκυψε από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Και για να πετύχουν την αποτροπή προσπαθούν να συμπήξουν ένα ενιαίο μέτωπο και να απειλήσουν τη Ρωσία με οικονομικές κυρώσεις. Παράλληλα φωνές σωφροσύνης εκφράζονται και από τη ρωσική πλευρά.
Η ελληνική μειονότητα της Ουκρανίας
Οι Ελληνες της Μαριούπολης αποτελούν σήμερα ένα από τα τελευταία εναπομείναντα συμπαγή μέρη του παρευξείνιου Ελληνισμού. Οι περιπέτειες αυτού του άγνωστου αλλά εκπληκτικού ελληνικού κόσμου συγκροτούν μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες των Ελλήνων. Μία από αυτές τις ιστορικές περιπέτειες σχετίζεται με τη σοβιετική εμπειρία των παρευξείνιων ελληνικών κοινοτήτων.
Η ελληνική μητρόπολη της περιοχής υπήρξε η χερσόνησος της Κριμαίας. Οι πρώτες ελληνικές εγκαταστάσεις (Παντικάπαιον, Νυμφαίον, Θεοδοσία, Χερσόνησος κ.ά.) δημιουργήθηκαν, κυρίως από Ιωνες, στα τέλη του 7ου – αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα.
“Το τελευταίο ελεύθερο ελληνικό έδαφος που υποτάχθηκε υπήρξε το Πριγκιπάτο των Θεοδώρων που ιδρύθηκε το 1204 από απογόνους του Θεόδωρου Γαβρά...Ο τουρκικός ζυγός (ταταρικός και οθωμανικός) θα πάψει μόλις το 1783, όταν η χερσόνησος θα καταληφθεί από τους Ρώσους. Λίγο πριν όμως, το καλοκαίρι του 1778, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είχε μεταναστεύσει προς τα ρωσοκρατούμενα εδάφη, βόρεια της Αζοφικής Θάλασσας.Εκεί θα ιδρύσει μια νέα πόλη, στην οποία θα δώσει το όνομα της Παναγίας: Μαριούπολη.”
Η Χερσόνησος θα παραμείνει απρόσβλητη κατά την εποχή των νομαδικών μετακινήσεων που χαρακτήρισαν τον 4ο μ.Χ. αιώνα και θα ενταχθεί στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έως τον 14ο αιώνα που θα καταληφθεί από τους Τατάρους και θα ενταχθεί στο τουρκικό Χανάτο της Κριμαίας (Qrm Yurtu), που ήταν υποτελές στους Οθωμανούς.
Τα νότια εδάφη της Κριμαίας θα ενσωματωθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το τελευταίο ελεύθερο ελληνικό έδαφος που υποτάχθηκε υπήρξε το Πριγκιπάτο των Θεοδώρων που ιδρύθηκε το 1204 από απογόνους του Θεόδωρου Γαβρά και συνυπήρχε για πολύ καιρό με το ταταρικό Χανάτο. Τον Δεκέμβριο του 1475 το Φρούριο των Θεοδώρων, που βρισκόταν επί του όρους Μαγκούπ (30 χιλιόμετρα από τη Σεβαστούπολη και 15 από τη Χερσώνα), θα πέσει στα χέρια των Οθωμανών παρά τη γενναία άμυνα του Αλέξανδρου Γαβρά, έπειτα από εξάμηνη πολιορκία.
Ο τουρκικός ζυγός (ταταρικός και οθωμανικός) θα πάψει μόλις το 1783, όταν η χερσόνησος θα καταληφθεί από τους Ρώσους. Λίγο πριν όμως, το καλοκαίρι του 1778, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είχε μεταναστεύσει προς τα ρωσοκρατούμενα εδάφη, βόρεια της Αζοφικής Θάλασσας.
Εκεί θα ιδρύσει μια νέα πόλη, στην οποία θα δώσει το όνομα της Παναγίας: Μαριούπολη. Από εκεί και πέρα η ελληνική μητρόπολη της Ουκρανίας θα έχει μεταφερθεί στην περιοχή της Μαριούπολης με τα 23 ελληνικά χωριά. Με τα διατάγματα της Αικατερίνης Β΄ του 1779 και του 1790, η περιφέρεια της Αζοφικής με πρωτεύουσα τη Μαριούπολη απέκτησε το καθεστώς της αυτόνομης διοικητικής περιοχής (ουέζντ).
Μετά το 1778 ένα μικρό μέρος θα παλιννοστήσει στην Κριμαία, της οποίας ο ελληνικός πληθυσμός θα ενισχυθεί από πρόσφυγες από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου λόγω των «Ορλωφικών» (1770), ενώ από τον μικρασιατικό Πόντο θα καταφθάνουν μετανάστες και πρόσφυγες έως και το 1918.
Ο Α. Π. Τσέχωφ περιγράφει τους Έλληνες της Αζοφικής στο «Eνα σκίτσο του ταξιδιού» το 1887, ως εξής: «Στο πλήθος στο μοναστήρι – στις όχθες του ποταμού Ντόνετς, στους πρόποδες του Ιερού Όρους- έπιανε το μάτι μια πολύχρωμη σειρά με τους Έλληνες της Μαριούπολης. Που ήταν αγρότες, δυνατοί και στοργικοί και δεν έμοιαζαν καθόλου μ’ εκείνους τους παλιοκαιρινούς εκφυλισμένους συμπατριώτες τους που γεμίζουν τις νότιες παραθαλάσσιες πόλεις μας.».
Σήμερα
Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ οι ελληνικές κοινότητες προσπάθησαν να αναγεννήσουν τον ελληνικό πολιτισμό και την παιδεία που είχε απαγορευτεί από την περίοδο των σταλινικών διώξεων (1937-1938).
Η προσπάθεια εθνικής αναγέννησης του πολυπληθούς ελληνισμού της Ουκρανίας άρχισε με την έναρξη της περεστρόικας.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, οι Ελληνες –ρωσόφωνοι πλέον κατά πλειονότητα– ανέρχονταν σε 93.000. Οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι ο πραγματικός τους αριθμός φτάνει τα 150.000 άτομα, εφόσον πολλοί δεν δήλωσαν την πραγματική τους εθνική ταυτότητα εξαιτίας του κληρονομημένου φόβου και της μετασοβιετικής εθνικής ανασφάλειας.
“Τα ελληνικά χωριά Σαρτανά, Τσερμαλίκ, Ταλακόφβα, Κιριλόφκα, Ραζντόλνιε-Καράκουμπα κ.ά βρίσκονται ακριβώς πάνω στη γραμμή των συγκρούσεων από την ουκρανική πλευρά. Ενώ κάποια ελληνικά χωριά, όπως η Στύλα και το Χούταρ-Πετρόφσκογο, βρίσκονται στην άλλη πλευρά των ρωσόφωνων αυτονομιστών του Ντονιέτσκ, της ονομαζόμενης «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονιέτσκ» (DNR)”
Οι ελληνικές κοινότητες είναι διάσπαρτες σε όλη την έκταση της χώρας, με κύρια περιοχή συγκέντρωσης την περιφέρεια της Μαριούπολης, όπου τα πρώτα είκοσι χωριά των μεταναστών του 18ου αιώνα έχουν διπλασιαστεί. Ελληνικές κοινότητες συναντιούνται στην Οδησσό, στα σύνορα με τη Ρουμανία, στο Χάρκοβο βορειοανατολικά και στο Λβοφ (Λβιφ στα ουκρανικά), που θεωρείται και η πατρίδα του ακραίου ουκρανικού εθνικισμού.
Τα γεγονότα που έγιναν στην Ουκρανία από το 2014 δημιούργησαν πολλά προβλήματα στον ελληνισμό της περιοχής αυτής. Κατ’ αρχάς ένα τμήμα του πληθυσμού βρέθηκε στα εδάφη των αυτονομιστών.
Τα ελληνικά χωριά Σαρτανά, Τσερμαλίκ, Ταλακόφβα, Κιριλόφκα, Ραζντόλνιε-Καράκουμπα κ.ά βρίσκονται ακριβώς πάνω στη γραμμή των συγκρούσεων από την ουκρανική πλευρά.
Ενώ κάποια ελληνικά χωριά, όπως η Στύλα και το Χούταρ-Πετρόφσκογο, βρίσκονται στην άλλη πλευρά των ρωσόφωνων αυτονομιστών του Ντονιέτσκ, της ονομαζόμενης «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονιέτσκ» (DNR) που βρίσκεται υπό πλήρη ρωσικό έλεγχο και ήδη αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο κράτος από τη Μόσχα.
Η καλύτερη εκδοχή για τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα είναι να διευθετηθεί η κρίση και να παραμείνει στο σημείο αυτό της αναγνώρισης. Η εξεύρεση διπλωματικής συμβιβαστικής λύσης έστω και μετά την εξέλιξη αυτή, θα είναι ευεργετική για τον ελληνισμό της Μαριούπολης.
Γι αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο η επίσημη Ελλάδα να αυξήσει το ενδιαφέρον για την περιοχή αυτή, όσο και η ελληνική κοινωνία να γνωρίσει και να αγκαλιάσει τον μαριουπολίτικο ελληνισμό…
―――――――――――――――――
Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι ιστορικός-συγγραφέας. Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη συγγραφή της ιστορίας των Ελλήνων στις βορειοανατολικές περιοχές του Εύξεινου Πόντου.