Το παρόν κείμενο αποτελεί περίληψη αποσπάσματος της υπό δημοσίευσης μελέτης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων με τίτλο: «Η πανδημία του Covid-19 και οι επιπτώσεις της στις Διεθνείς Σχέσεις, την Οικονομία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα».
Μέρος 1ο:
Η υγειονομική κρίση που προέκυψε από την εμφάνιση και εξάπλωση του Covid-19, εξελίχθηκε ταχύτατα σε οικονομική, με σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομική σταθερότητα που εντείνεται ακόμη περισσότερο στο φόντο της κλιματικής κρίσης.
Ο κλάδος του Τουρισμού αποτελεί σημαντικό πυλώνα της παγκόσμιας οικονομίας συμβάλλοντας στο 10,4% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Σύμφωνα με τα δημοσιευμένα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO) για το 2019:
οι διεθνείς αφίξεις ανήλθαν στο 1,5 δις
σημειώθηκε ανάπτυξη της τάξης του 4%
οι σχετικές εξαγωγές που σημειώθηκαν ανήλθαν στο 7%
1 στις 10 θέσεις εργασίας παγκοσμίως είναι στον τουρισμό
Με βάση τα σημερινά δεδομένα και με σημείο αναφοράς την κρίση SARS του 2003, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO) εκτιμά ότι οι διεθνείς αφίξεις θα παρουσιάσουν μείωση του μεγέθους 20-30% από την αναμενόμενη εκτίμηση ανάπτυξης της τάξης 3-4% που μεταφράζεται: α) σε απώλεια της τάξης 290-440 εκατομμυρίων διεθνών αφίξεων και β) σε απώλεια 300-450 δις δολαρίων (USD) από έσοδα διεθνών αφίξεων.
Επιπρόσθετα, οι εκτιμήσεις για την επίδραση του lockdown στις πιο ισχυρές οικονομίες της ευρωζώνης (Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Γερμανία) υποδεικνύουν ότι το οικονομικό κόστος είναι τεράστιο ενώ οι αποκλίσεις μεταξύ των χωρών αυτών (βλ. Πίνακα 1) φαίνεται να είναι συνάρτηση της αυστηρότητας των περιοριστικών μέτρων, της διάρκειας εφαρμογής τους και των βιομηχανικών δομών της οικονομίας τους. Η Ιταλία, η οποία εφάρμοσε την πιο αυστηρή επιβολή επιβολή περιοριστικών μέτρων για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα θα έρθει αντιμέτωπη με σημαντικότερες απώλειες σε σχέση με την Ισπανία (δεύτερη στην σειρά) της οποίας η οικονομία είναι σημαντικά εξαρτημένη από τον τουρισμό. Η Γαλλία σημειώνει σημαντική απόκλιση από τις πρώτες δύο χώρες ενώ η Γερμανία εμφανίζεται η πιο ανθεκτική όλων με εκτίμηση για πιο σύντομη επάνοδο στην οικονομική δραστηριότητα.
Εν τω μεταξύ, η περίοδος αυτή είναι η πιο κρίσιμη καθώς αναμένονται οι εξελίξεις στον τομέα της υγείας για το εμβόλιο ή την μέθοδο ίασης που θα καθορίσει το πρωτόκολλο υγειονομικής προστασίας αλλά και το μέλλον των αερομεταφορών. Οι αερομεταφορές αποτελούν τα στρατηγικά περιουσιακά στοιχεία που θέτουν τα θεμέλια του τουρισμού και ο προγραμματισμός των πτήσεων αποτελεί από τα πιο απαραίτητα βήματα για την επανεκκίνιση της τουριστικής βιομηχανίας και την ώθηση της οικονομίας.
Σε αυτό το σημείο σημειώνεται ότι το 2017 είχε ήδη δημιουργηθεί ένα σημαντικό κενό στην αγορά που προκλήθηκε από την κατάρρευση των αερογραμμών Airberlin και Monarch, το οποίο δεν καλύφθηκε έκτοτε. Έπειτα, ακολούθησε άλλο ένα σοκ στην αγορά τον Αύγουστο του 2019 από την χρεοκοπία της Thomas Cook. Αν και ένα τμήμα του brand εξαγοράστηκε από Κινέζους επενδυτές και προβλεπόταν να γίνει επανεκκίνηση το 2020 με νέα ταξιδιωτική πλατφόρμα που θα στόχευε σε ευρωπαϊκό κοινό, φαίνεται ότι αυτό το σχέδιο θα «παγώσει».
Με την έναρξη των περιοριστικών μέτρων για τον έλεγχο της διασποράς, η αγγλική αεροπορική εταιρεία Flybe ήταν από τις πρώτες εταιρείες που αναγκάστηκε να εξέλθει από την αγορά. Η TUI κατάφερε να πάρει χρηματοδότηση 1,8 δις ευρώ από την Γερμανία για την αντιμετώπιση της νέας κρίσης διασφαλίζοντας έτσι ένα «μαξιλαράκι» ρευστότητας εντός του ομίλου εν γένει, όχι μόνο του γερμανικού τμήματος. Η Easyjet διασφάλισε χρηματοδότηση 600 εκατ. στερλίνων από το κυβερνητικό πρόγραμμα εταιρικής χρηματοπιστωτικής διευκόλυνσης Covid (CCFF). Η Emirates ήδη παρουσίασε τα προληπτικά μέτρα εφαρμογής εντός του αεροσκάφους και του αεροδρομίου που συμβάλλουν στην υγεία και ασφάλεια των πελατών και του προσωπικού. Η Jet2 ανακοίνωσε τη πρώτη πτήση της για εξωτερικό 17/06/2020. Στο νοτιοανατολικό μέτωπο της Ασίας, τη δεύτερη σημαντικότερη οικονομία της περιοχής, οκτώ αεροπορικές εταιρείες (Bangkok Airways Pcl , Thai AirAsia, Thai AirAsia X, Thai Lion Air, Thai Vietjet Air, Thai Smile, NokScoot and Nok Airlines Pcl) βρίσκονται σε διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση για χρηματοδότηση ύψους 770 εκατομμυρίων δολαρίων (USD). Αναλυτικότερες πληροφορίες αναφορικά με την πρόθεση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων για την εθνικοποίηση των αεροπορικών εταιρειών σε ζωτικούς τομείς και την δυνατότητα διάσωσή τους, είναι διαθέσιμες στον ιστότοπο της EURACTIV.
Στον Πίνακα 2 αποτυπώνεται μία εκτίμηση, ανά περιοχή, της επίδρασης της πανδημικής κρίσης του Covid-19 στην κίνηση των αερομεταφορών για το 2020 σε σχέση με το 2019. (RPKs: revenue passenger kilometres, o δείκτης που χρησιμοποιείται από αερομεταφορείς – κι άλλα ΜΜΜ- για τον υπολογισμό των χιλιομετρικών αποστάσεων που προκύπτουν από τα πληρωμένα εισιτήρια του επιβατικού κοινού).
Σημειώνεται ότι, οι low-cost εταιρείες είναι σε πιο δυσμενή θέση λόγω του περιορισμένου περιθωρίου κέρδους ανά επιβάτη. Μέχρι όμως να αποσαφηνιστούν οι συνθήκες στην μεταφορά την «επόμενη μέρα», οι εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Πολιτικής Αεροπορίας (ΔΟΠΑ) δείχνουν ότι η πανδημική κρίση ενδέχεται να επιφέρει μείωση 1,2 δις στον αριθμό ταξιδιωτών, με αεροποπλάνα ως τον Σεπτέμβριο του 2020.
Ωστόσο, στις αναδυόμενες οικονομίες που αντιστοιχούν στο ¼ παγκόσμιου πληθυσμού, το πλήγμα είναι ακόμη μεγαλύτερο καθώς οι συνθήκες συνωστισμού, τα αδύναμα υγειονομικά συστήματα και τα ευάλωτα οικονομικά συστήματα λειτουργούν καταλυτικά για να αφανιστούν οι χώρες αυτές στο χάος που επικρατεί μεταξύ της υγειονομικής κρίσης και της αδύναμης κρατικής παρέμβασης. Ειδικά στην Αφρική, αν και το σαφάρι κατάφερε να επιβιώσει σχετικά σύντομα από την κρίση του ιού ebola και από την κρίση της 11ης Σεπτεμβρίου (9/11), η πανδημική κρίση του Covid-19 αναμένεται να απαιτήσει περισσότερο χρόνο για επάνοδο. Άλλη μια παράπλευρη απώλεια που παρατηρείται από την αρχή εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων, που είχαν ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή εποπτεία και την μηδαμινή κίνηση τουριστικών οχημάτων, είναι ότι βρέθηκε σε πιο δυσμενή θέση η προστασία της άγριας φύσης καθώς έχει βρει έδαφος για κερδοφορία το λαθραίο κυνήγι για είδη που βρίσκονται υπό εξαφάνιση σε αυτές τις περιοχές.
Εν τω μεταξύ, οι Αρχές της Κένυας καταβάλουν προσπάθειες για την προώθηση του εσωτερικού τουρισμού με την σύσταση κάποιας ομοσπονδίας που θα ευνοεί την τουριστική κίνηση εντός της αφρικανικής ηπείρου ενώ έχει ήδη υποβληθεί πρόταση από τον ΟΗΕ που αφορά στην διαγραφή χρέους ύψους 1,3 τρις δολαρίων (USD) με σκοπό την προστασία των αναπτυσσόμενων οικονομιών. Η παγκόσμια ύφεση που προκαλείται από την πανδημική κρίση έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο σε αυτές τις οικονομίες καθώς είναι ήδη αντιμέτωπες με μια ταχέως αυξανόμενη επιβάρυνση χρέους, που θα τους οδηγήσει στην κατάρρευση των τιμών των εξαγωγών εμπορευμάτων και πετρελαίου και στην αποδυνάμωση των εθνικών τους νομισμάτων. Συνεπώς, ένας βασικός στόχος της πρότασης των Ηνωμένων Εθνών είναι η αύξηση δαπανών για τα υγειονομικά τους συστήματα και για την οικονομική τους τόνωση.
Ένα από τα μέτρα στον στρατηγικό σχεδιασμό ενίσχυσης της εγχώριας οικονομίας κάθε χώρας είναι ο εσωτερικός τουρισμός ο οποίος αναμένεται να επανέλθει άμεσα και με πιο σταθερό ρυθμό μετά το 2022. Ο εσωτερικός τουρισμός διαφέρει σημαντικά ανά περιοχή. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο φαίνεται ότι έχει πιο δυναμική συμμετοχή σε κράτη όπως η Γερμανία, η Ιταλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Αντιθέτως, η συμβολή του εσωτερικού τουρισμού στην Ελλάδα και στην Πορτογαλία είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Ο εξωτερικός τουρισμός αναμένεται να ξεκινήσει να επανέρχεται στα «κανονικά» επίπεδα μετά το πέρας της τριετίας.
Από την πορεία της Κίνας, που έχει προηγηθεί σε όλα τα στάδια της κρίσης, αντλούνται σημαντικά δεδομένα για τις επικείμενες εξελίξεις παγκοσμίως. Συγκεκριμένα, με την έξαρση του φαινομένου προς τα τέλη Ιανουαρίου έως τα τέλη Μαρτίου, σημειώθηκε κατακόρυφη πτώση στην πληρότητα των ξενοδοχείων. Η ανάκαμψη της τουριστικής κίνησης ξεκίνησε με την άρση των μέτρων κι αυτό αποτελεί ενθαρρυντικό σημάδι για τις υπόλοιπες οικονομίες που είναι ακόμη σε ισχύ τα περιοριστικά μέτρα. Το επόμενο διάστημα, τα νέα δεδομένα και η άρση των μέτρων θα διαμορφώσουν πιο αξιόπιστες προβλέψεις για την ξενοδοχειακή κίνηση.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι η χάραξη πολιτικών και η δημοσιονομική στήριξη, που είναι πιο εμφανείς στις ανεπτυγμένες οικονομίες, λειτουργούν ενθαρρυντικά για την επανεκκίνηση της οικονομίας. Τα αποτελέσματα βέβαια θα είναι εμφανή σε μεταγενέστερο στάδιο. Συγκρίνοντας με προηγούμενες κρίσεις (οικονομικές ή πανδημικές), οι κρατικές ενισχύσεις και οι καλά σχεδιασμενές πολιτικές δράσεις δεν εμφάνιζαν θετικά αποτελέσματα εντός του ίδιο έτους αλλά εντός της πενταετίας.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις αξιωματούχων της τουριστικής βιομηχανίας, δύο σημαντικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τον στρατηγικό σχεδιασμό είναι:
α) η αναμένομενη άνθηση του ανεξάρτητου τουρισμού που προσφέρει μία ποιότητα και αξία καθώς και
β) ο εσωτερικός τουρισμός που θα μπορεί να εφαρμοστεί ως μία άμεση λύση για την στήριξη της οικονομίας παρέχοντας παράλληλα άμεσα διακλαδικά οφέλη.
Ωστόσο, κάποιες χώρες/περιοχές δεν έχουν εσωτερική αγορά για να υποστηρίξουν αυτό το μοντέλο τουρισμού. Αναμένεται όμως να αναδειχθούν νέοι προορισμοί στους οποίους η σημασία της καλής υγείας και της ευεξίας θα αποτελούν παράγοντες ανάπτυξης για τον τουρισμό (συμπεριλαμβανομένων των αθλητικών δραστηριοτήτων, εμπειριών κτλ). Το ταξιδιωτικό κοινό που αναμένεται ότι θα επανέλθει πιο σύντομα ανήκει αφενός σε νεαρές ηλικίες και ομάδες που ταξιδεύουν για περιπέτεια (adventure travellers) που «αψηφούν» περισσότερο το ρίσκο, και αφετέρου οι ομάδες με υψηλότερα εισοδήματα (hign income travellers) που μπορούν να υποστηρίξουν οικονομικά τις ειδικότερες συνθήκες ταξιδιού. Σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα της Tripadvisor, το 53% θα αναζητήσει την ποιότητα στις διακοπές (quality for money) έναντι της χαμηλότερης τιμής (low cost), ενώ το 70% θα προτιμήσει να οργανώσει το ταξίδι από νώρις και όχι την τελευταία στιγμή.
Σε αυτό το πλαίσιο επαναπροσδιορισμού της επόμενης ημέρας και επανεκκίνησης στην τουριστική βιομηχανία, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού κάλεσε σε διεθνή διάλογο και συνεργασία την επιστημονική και επιχειρηματική κοινότητα να καταθέσουν άμεσα προτάσεις και εφαρμόσιμες λύσεις για την αντιμετώπιση της κρίσης προκειμένου να γίνει ομαλότερη η μετάβαση στην «επόμενη μέρα». Οι λύσεις αυτές διακρίνονται στις κατηγορίες: α) Healing for people, β) Healing for prosperity και γ) Ηealing for destinations, και είναι απαραίτητο να λαμβάνουν υπόψη τους για τον σχηματισμό προτάσεων και στρατηγικών τους 17 στόχους των Ηνωμένων Εθνών για την Βιώσιμη Ανάπτυξη (UNWTO, United Nations World Tourism Organisation 2020) και ειδικότερα τους 4 παρακάτω:
#3 καλή υγεία και ευημερία,
#8 αξιοπρεπή εργασία και οικονομική ανάπτυξη,
#9 βιομηχανία, καινοτομία και υποδομές,
#17 συνεργασία για τους στόχους.
Σε αυτή την μεταβατική περίοδο έχει σημασία να χρησιμοποιηθούν ως οδηγός oι καλές πρακτικές και τα στοιχεία που δημοσίευσαν ξενοδοχεία καταρχάς της Κίνας (early adopters). Επιπρόσθετα, έχει ζητηθεί από τους σημαντικότερους ξενοδοχειακούς ομίλους να αναρτήσουν στις ιστοσελίδες τους, τις διαδικασίες και τα μέτρα που υιοθετούν σε όλη τη γραμμή παραγωγής τους ώστε να υπάρχει σαφήνεια στο πλαίσιο της ηγεσίας αλληλεγγύης στην Παγκόσμια Βιομηχανία της Φιλοξενίας (Global Hospitality Industry Solidarity Leadership). Αυτή η διαδικασία είναι πολύτιμη για τους δυνητικούς επισκέπτες προκειμένου να αισθανθούν ασφαλείς στον ταξιδιωτικό προγραμματισμό τους αλλά και για να υιοθετήσουν κοινή και ενιαία γραμμή οι Φορείς προκειμένου να διαδοθούν και να εφαρμοστούν με ταχύ ρυθμό τα πιο αποτελεσματικά πρότυπα ανά τον πλανήτη.
Τέλος, είναι καίριας σημασίας η υιοθέτηση νέων τεχνολογιών αιχμής, ακόμη και αυτών που αφορούν σε παιγνιοποίηση και επαυξημένη πραγματικότητα (gaming and augmented reality) που είναι η πιο οικεία και εύχρηστη μέθοδος επικοινωνίας των digital natives (ψηφιακοί ιθαγενείς). Άλλωστε, οι λύσεις που αναμένoνται να ορίσουν το νέο «οικοσύστημα» της τουριστικής βιομηχανίας και την λειτουργία σε όλη τη γραμμή παραγωγής σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, θα προϋποθέτουν την εξυπηρέτηση των στόχων των Ηνωμένων Εθνών μέσα από τον συνδυασμό και την ολοκλήρωση πολλών τεχνολογιών (integration of multiple different technologies) που θα πρέπει να είναι αποτελεσματικές ακόμη και για την επικοινωνία της πληροφορίας σε περιόδους κρίσεων.