Το 2024 οι δυτικές δημοκρατίες, αντιμετώπισαν κοινές οικονομικές προκλήσεις που απείλησαν και απειλούν το οικονομικό και κοινωνικό πρότυπο ανάπτυξης τους. Πολλοί επικαλούνται τη γεωπολιτική ως αιτία και άλλοι την αλλαγή τεχνολογικού υποδείγματος. Ωστόσο, απαράβατη αλήθεια πίσω από τις κρίσεις αποτελεί η ανισορροπία ενός συστήματος. Μην ξεχνάμε ότι η οικονομική δραστηριότητα είναι μια παράμετρος της κοινωνικής δραστηριότητας. Εάν η κοινωνία χάσει τον βηματισμό της και η οικονομία θα ακολουθήσει παραπατώντας. Και αν ακόμα μια κοινωνία απολαύσει μια περίοδο ανάπτυξης, χωρίς να προβεί στις αναγκαίες κοινωνικές αλλαγές, τότε μοιραία δε θα μπορέσει να διατηρήσει έναν θετικό ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης σε βάθος χρόνου. Ωστόσο, οι δυτικές κοινωνίες φαίνεται να χάνουν τις σταθερές τους. Στο κείμενο ακολουθεί αναφορά αυτών των σημείων, που υποσκάπτουν τις δυνατότητες τους για οικονομική ανάπτυξη τα οποία και σίγουρα δεν είναι ξένα για τη χώρα μας.
Α) Ποιοι είναι αυτοί που αποφασίζουν; Στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες, οι πλειοψηφίες ανεβάζουν και κατεβάζουν κυβερνήσεις. Ο μέσος ψηφοφόρος με τις γνώσεις, την κουλτούρα και την ψυχική κατάσταση που τον διακατέχει, σε εκάστοτε εκλογική περίοδο, αποφασίζει για θέματα τόσο σημαντικά όσο για παράδειγμα την έξοδο της χώρας του από την Ε.Ε. (βλ. περίπτωση Μεγάλης Βρετανίας), την άνοδο ενός ναζιστικού κόμματος στην εξουσία (βλ. την περίπτωση της ανόδου του Χίτλερ μέσω των εκλογών της 31ης Ιουλίου 1932) ή ακόμα και στα δικά μας με την αλλαγή πολιτεύματος (βλ. για παράδειγμα το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος της 22 Νοεμβρίου 1920 για την επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου στον ελληνικό θρόνο αλλά και της 8ης Δεκεμβρίου του 1974 που ήταν 69,2% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας).
Οπότε μια κοινή συνωμοσιολογία που διακινείται ότι οι πολίτες δεν αποφασίζουν για τις τύχες του κράτους τους δεν ισχύει και θα πρέπει να γίνει κατανοητό αυτό από όλους. Η αλήθεια είναι ότι διάφοροι δρώντες (θεσμικοί και εξωθεσμικοί) προσπαθούν να επηρεάσουν με κάθε μέσο (θεμιτό ή αθέμιτο) την ψήφο των πολιτών και να εδραιώσουν κυβερνητικά σχήματα που είναι φίλα προσκείμενα στα συμφέροντα τους. Αυτή η διαδικασία δεν θα πρέπει να συγχέεται με τη δύναμη της ψήφου των πολιτών. Οι πολίτες ανεβάζουν και κατεβάζουν κυβερνήσεις στο τέλος της ημέρας.
Η ψήφος «ελαφρά τη καρδία» από τους πολίτες είναι που φέρνει ωδίνες. Γιατί όμως φαίνεται να μην μπορούν να ανεβάσουν τους καλύτερους στις σύγχρονες δημοκρατίες οι πολίτες; Αυτό μας οδηγεί σε έναν παράγοντα σημαντικό που συνδέεται με τις συνθήκες διαβίωσης των πολιτών.
B) Η θέση των κατοίκων της χώρας. Σε μια δημοκρατία οι κάτοικοι της χώρας πρέπει να έχουν λόγο στα κοινά. Για να το επιτύχουν αυτό πρέπει να απολαμβάνουν συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης. Δεν μιλάμε για επιδοματική πολιτική και σπατάλη πόρων, αλλά για προστασία ατομικών δικαιωμάτων, πρόσβαση όχι μόνο σε εργασία αλλά και σε αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας, ενίσχυση των οικογενειών και των πιο αδύναμων μελών της κοινωνίας και προσφορά ευκαιριών εκπαίδευσης και αξιοκρατικής ανέλιξης. Οι δυτικές κοινωνίες, αν και φωνασκούν για την προστασία των παραπάνω, ενεπλάκησαν σε μια σειρά λανθασμένων γεωοικονομικών επιλογών που εντέλει υπονόμευσαν το κοινωνικό τους οικοδόμημα.
Πλέον, η μεσαία τάξη σε όλον τον δυτικό κόσμο πιέζεται. Περισσότερο από όλους, στη χώρα μας η μεσαία τάξη όχι απλά πιέζεται αλλά στοχοποιήθηκε συνειδητά είτε για καιροσκοπικούς εκλογικούς λόγους είτε για φοροεισπρακτικούς. Η απορρύθμιση της μεσαίας τάξης αποτελεί την αχείλιο πτέρνα της δημοκρατίας. Η μεσαία τάξη με όλα τα γνωρίσματα της αποτελεί δείκτη υγείας ενός κοινωνικού συστήματος. Ανάλογα με το μέγεθος και τη σύνθεση της μας δείχνει αν σε μια κοινωνία επικρατούν υγιείς συνθήκες ανάπτυξης ή όχι. Γιατί όμως πιέζεται σε τέτοιο βαθμό η σύγχρονη μεσαία τάξη;
Γ) Υπερσυγκέντρωση πλούτου: Οι αμοιβές των Διευθυντών (CEO) των επιχειρήσεων (στις ΗΠΑ) έχουν ανέβει κατά 1460 % από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα[1]. Το 1989 ένας CEO λάμβανε 59 φορές το μισθό ενός μέσου εργαζόμενου της εταιρείας του. Αυτό το ποσοστό δεν αυξήθηκε απλά σε σχέση με παλαιότερα αλλά εκτινάχθηκε σήμερα όπου πλέον ένας CEO λαμβάνει το αντίστοιχο 366 μισθών ενός τυπικού εργαζόμενου. Αντίστοιχα οι δισεκατομμυριούχοι βλέπουν συνεχόμενη και σημαντική αύξηση του πλούτου τους.
Το πιο πλούσιο 1% του κόσμου ελέγχει σήμερα το 43% του παγκόσμιου πλούτου[2]. Η αύξηση δε του πλούτου συμβαίνει μέσα από δαιδαλώδεις χρηματοοικονομικές συναλλαγές. Η ικανότητα των νέων γενιών να αγοράσουν πρώτη οικία μειώνεται αισθητά σε όλον τον δυτικό κόσμο ενώ το χαρτοφυλάκιο ακινήτων συγκεντρώνεται σε μια ομάδα επιχειρήσεων. Από τον καπιταλισμό οδηγούμαστε σε μια ιδιότυπη φεουδαρχία με ταχείς ρυθμούς. Πλέον, δισεκατομμυριούχοι ανέρχονται στις ανώτερες πολιτικές θέσεις και λαμβάνουν αποφάσεις για το παγκόσμιο εμπόριο αλλά και τη ζωή των πολιτών. Αυτή η συνθήκη οδηγεί τη μεσαία τάξη σε απαξίωση και ταυτόχρονα τη δημοκρατία σε οπισθοχώρηση.
Ας μην ξεχνάμε ότι στην ιστορία, τα κράτη που οδηγήθηκαν τυφλά από την εκάστοτε άρχουσα τάξη, εμποδίζοντας την κοινωνική ανέλιξη στις υπόλοιπες τάξεις εκμηδενίσθηκαν. Τα παραδείγματα πολλά. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον μια παρουσίαση του γνωστού Αμερικανού επενδυτή και διαχειριστή hedge fund Ρέι Ντάλιο που ανέλυσε την άνοδο και την πτώση αυτοκρατοριών της σύγχρονης ιστορίας. Μάλιστα χρησιμοποίησε 8 δείκτες για να κατανοήσει τί είναι αυτό που ανέδειξε μια αυτοκρατορία και τί αυτό που την οδήγησε σε πτώση. Το συμπέρασμα του είναι αποστομωτικό.
Όλα καταδεικνύουν ότι όταν η διαφορά ανάμεσα στους πλούσιους και τη μεσαία τάξη σε μια ηγέτιδα οικονομία ξεφύγει τότε ξεκινάει μια εσωτερική κρίση που διαβρώνει τη δομή του κράτους και το ωθεί να γίνει βορά των ανταγωνιστών του. Βλέποντας το σήμερα, γίνεται κατανοητό ότι η διαχείριση του πλούτου στις δυτικές κοινωνίες διέφυγε της κανονικής κατανομής.
Ακόμα περισσότερο ο πλούτος που προκύπτει από τη φυσική – απτή οικονομία (παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών) μειώθηκε αισθητά και ανήλθε σημαντικά ο πλούτος που παράγεται στη σφαίρα της χρηματοοικονομικής άϋλης οικονομίας που βασίζεται στις υπεραξίες . Αυτό μας οδηγεί στο επόμενο εμπόδιο για την ανάπτυξη των δυτικών οικονομιών.
Δ) Η Ορθή λειτουργία του τραπεζικού συστήματος: Δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη χωρίς τη λειτουργία ενός ώριμου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Το τραπεζικό σύστημα αποτελεί πυλώνα που συντηρεί και αναπτύσσει µια οικονοµία . Η σημαντικότερη εργασία των τραπεζών δεν αποτελεί η χρηματοοικονομική κερδοσκοπία αλλά η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας. Οι τράπεζες αναλαμβάνουν την πιο σημαντική εργασία μετά το κράτος στη ρύθμιση μιας κοινωνίας. Χρηματοδοτούν την ανάπτυξη των επιχειρήσεων και την ιδιωτική κατανάλωση μέσω δανείων, σταθμίζοντας πάντα τον εκτιμώμενο κίνδυνο.
Η προηγούμενη φράση αποτελεί το Α και το Ω για την πρόοδο μιας κοινωνίας. Μια τράπεζα οφείλει να σταθμίζει τον κίνδυνο μιας επένδυσης χρησιμοποιώντας ειδικούς που θα εξετάσουν αν μια επένδυση έχει προοπτικές επιτυχούς ολοκλήρωσης ή όχι. Αυτή η εργασία, η ορθή εκτίμηση του κινδύνου, αν εκτελείται ορθά και επεκτείνεται σε όλο το φάσμα των εργασιών μιας τράπεζας, τότε επιτελείται κάτι πολύ σημαντικό.
Πρώτον, το τραπεζικό σύστημα εκπαιδεύει μια κοινωνία στο πώς να διαχειρίζεται τα χρήματα της και δεύτερον προωθεί την υγιή επιχειρηματικότητα. Η υγιής επιχειρηματικότητα δημιουργεί κερδοφόρες επενδύσεις που ανταποδίδουν πολλαπλά την υποστήριξη τόσο στο τραπεζικό σύστημα όσο και στην κοινωνία. Δημιουργούν θέσεις εργασίας, χρηματοδοτούν μέσω της φορολογίας την οικονομία και συντελούν στην ανάπτυξη ενός ολόκληρου δικτύου συνεργαζόμενων επιχειρήσεων και οργανισμών.
Αντίθετα, όπως πίσω από σχεδόν κάθε χρηματοοικονομική κρίση, όταν τα χρηματοοικονομιά ιδρύματα αρχίζουν και κερδοσκοπούν άμετρα και παραβιάζουν κάθε αρχή και φραγμό, τότε σχεδόν νομοτελειακά επέρχεται η οικονομική κατάρρευση. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι μετά την κατάρρευση του οικονομικού συστήματος στην Ισλανδία[3], αντικαταστάθηκαν οι άνδρες με γυναίκες στις ισχυρότερες θέσεις των διοικήσεων των τραπεζών. Ένα κύριο συμπέρασμα ήταν ότι οι γυναίκες τείνουν να λαμβάνουν λογικότερα ρίσκα στις χρηματοοικονομικές αποφάσεις τους και με αυτόν τον τρόπο εκθέτουν σε μικρότερο κίνδυνο τα τραπεζικά ιδρύματα και κατ’ επέκταση την οικονομία της χώρας.
Οπότε, στη σημερινή εποχή φαίνεται ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχει απωλέσει τον κύριο ρόλο του και έχει αποδοθεί σε ένα ατελέσφορο κυνήγι αύξησης της κερδοφορίας μέσω θέσπισης εξωπραγματικών επιτοκίων, επισφαλών δανείων, χρηματιστηριακών επενδύσεων υψηλού κινδύνου και θέσπισης προμηθειών σε εργασίες ρουτίνας. Αυτή όμως δεν είναι η κυρίως εργασία από την οποία πρέπει να αμείβονται τα πιστωτικά ιδρύματα. Και η κυρίως εργασία μάλλον δεν εκτελείται ορθά , με συνέπεια να εκτρέπονται κεφάλαια από τις σωστές επενδύσεις. Ποιος είναι όμως ο ρόλος του κράτους στη ρύθμιση αυτή;
Ε) Ανυπαρξία προτύπου ανάπτυξης. Στην περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης κυριάρχησε ένα τυπικό πρότυπο ανάπτυξης που βασίσθηκε σε τέσσερις σταθερές και προσπάθησαν να υλοποιήσουν τα εθνικά κράτη[4]. Τη δημιουργία μιας ισχυρής κυβέρνησης, την βελτίωση των μεταφορών (ώστε να ενωθούν οι εγχώριες αγορές), την ίδρυση μια εθνικής τράπεζας και τη μαζική εκπαίδευση του πληθυσμού. Το πρότυπο της παρέμβασης αυτής οδηγούσε σε μια δυνατή εθνική οικονομία που προστατευόταν με δασμούς μέχρι να γιγαντωθούν οι εθνικές επιχειρήσεις και τότε η οικονομία μπορούσε να ανοιχθεί στον ανταγωνισμό.
Βλέπουμε , λοιπόν, την ύπαρξη ενός εθνικού σχεδιασμού που απαιτούσε τη σύμπραξη του κράτους με τον ιδιωτικό τομέα. Ένας σχεδιασμός που φάνηκε να λειτουργεί ξανά αποδοτικά μέσα από σύγχρονα παραδείγματα όπως αυτά της Κίνας, της Ινδίας και της Τουρκίας. Απέναντι σε αυτόν τον εθνικό σχεδιασμό οι δυτικές χώρες αντίτειναν ιδεολογικές αγκυλώσεις περί φιλελευθερισμού και πλάνα βραχυπρόθεσμης κερδοσκοπίας. Ιδιαίτερα η Ευρωπαϊκή Ένωση πίεσε για το άνοιγμα των αγορών και την κατάργηση κάθε προστατευτισμού σε σημείο τέτοιο ώστε η απώλεια της βιομηχανικής υποδομής και της τεχνογνωσίας της Ε.Ε., από την Κίνα και άλλες χώρες, να ήταν τόσο εύκολη ως να κλέβεις από το παγκάρι της εκκλησίας.
Η Ε.Ε. πρωτοστάτησε στην προώθηση κυρίως κανόνων και ιδεών κοινωνικής ισότητας και αποδοχής και δεν μπόρεσε να ωθήσει τα μέλη της στο να προχωρήσουν σε επενδύσεις. Κατά έναν περίεργο τρόπο, μάλιστα, οι Ευρωπαίοι προτίμησαν να μεταφέρουν τα παραγωγικές εγκαταστάσεις τους στην Κίνα και στην Τουρκία και όχι σε φτωχότερες χώρες της Ε.Ε. Εντέλει τίθεται το θέμα αν υπάρχει εθνική πολιτική των κρατών και σε τί αυτή συνίσταται;
ΣΤ) Εθνική Πολιτική: Ο εθνικισμός αποτέλεσε το θεμέλιο των σύγχρονων κρατών αλλά ήταν και υπεύθυνος για τους μεγάλους πολέμους των αρχών του 20ου αιώνα. Οπότε το νόμισμα έχει πάντα δύο όψεις. Ωστόσο, τα εθνικά κράτη δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι πρωτίστως εκπροσωπούν τα συμφέροντα μιας ομάδας πληθυσμού με κοινά χαρακτηριστικά. Το έθνος κράτος είναι πολύ σημαντικό για μια εθνότητα. Η εθνοτική αυτή ομάδα , αν απωλέσει το κράτος της (λόγω πολέμου ή σημαντικών γεωπολιτικών εξελίξεων) γίνεται ένας προσφυγικός πληθυσμός που τυγχάνει σωτηρίας μόνο βάσει μη δεδομένης ελεημοσύνης από άλλα κράτη (όπως οι Σύριοι).
Οι λαοί των κρατών βλέπουν ότι το γεωπολιτικό και γεωοικονομικό παίγνιο έχει αγριέψει και αναμένουν σοβαρές απαντήσεις στις ανησυχίες τους. Αντίθετα πολλές κυβερνήσεις αναλίσκονται σε ομφαλοσκοπήσεις, σε ανούσιες και αναχρονιστικές ενέργειες πολιτικών παρεμβάσεων και σε δράσεις που αρμόζουν στη δεκαετία του 2000 και όχι στην αγριεμένη δεκαετία του 2020. Ήμαστε σε περίοδο διεθνούς ανταγωνισμού και αν δεν καταφέρουμε να ανταγωνιστούμε τότε θα υποστούμε τις συνέπειες εμείς οι ίδιοι. Υπάρχει όμως έθνος που δεν διαιωνίζεται πληθυσμιακά;
Ζ) Υπογεννητικότητα και μετανάστευση: Η υπογεννητικότητα αποτελεί βόμβα στα θεμέλια μιας κοινωνίας και οι συνέπειες της εμφανίζονται μεσοπρόθεσμα και όχι μακροπρόθεσμα, με ισχυρό αντίκτυπο στην οικονομία. Η μόνη ένσταση σε αυτό το γεγονός είναι ότι η παραγωγικότητα ανά κάτοικο μιας χώρας μπορεί να αυξηθεί δραματικά με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Πάντως, η αδυναμία για κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας σε ανθρώπινο δυναμικό όταν καλύπτεται μαζικά μέσω της μετανάστευσης, αποτελεί δίκοπο μαχαίρι για μια κοινωνία. Είναι ενδιαφέρον πως οι αυτοκρατορίες στο παρελθόν μετακινούσαν ολόκληρους πληθυσμούς προκειμένου να αλλοιώσουν τα εθνοτικά στοιχεία σε διάφορες περιοχές της κυριαρχίας τους και να τις ελέγχουν καλύτερα.
Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι ακόμα και σύγχρονα κράτη όπως οι ΗΠΑ, που χτίσθηκαν πάνω στην εργασία των μεταναστών, δεν δέχονταν μετανάστες εύκολα στα μέρη τους από ένα σημείο και ύστερα. Ενώ μην ξεχνάμε ότι αυτοκρατορίες σαν το Βυζάντιο κατέρρευσαν από μια εθνοτική ομάδα που ανέχθηκαν και εκμεταλλεύθηκαν μισθοφορικά όπως για παράδειγμα έγινε με τους Τουρκομάνους. Οπότε υπάρχει ένα όριο που μια κοινωνία μπορεί να απορροφήσει αλλοδαπούς, Όταν ξεπερνιέται αυτό το όριο τότε εξελίσσονται εκτρωματικά κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτό της εκδίωξης των Εβραίων από τους Ναζί ή ακόμα (και για να μιλήσουμε και δικά μας παθήματα) τα πογκρόμ που έζησαν οι Έλληνες μετανάστες το 1909 στην Νότια Ομάχα της Νεμπράσκα. Είναι σημαντικό να προστατευθεί ο ρυθμός γεννήσεων και να ισορροπηθεί η μετανάστευση αλλά και κάθε παιδί να διαθέτει μια συνολική προσέγγιση ως προς την διαπαιδαγώγηση του. Κάτι όμως που φαίνεται να μην υλοποιείται ορθά.
Η) Διαπαιδαγώγηση: Με τους δύο γονείς να εργάζονται πλέον τίθεται το ερώτημα ποιος διαπαιδαγωγεί τους νέους; Αν η απάντηση είναι το σχολείο τότε μάλλον κοιτάμε το δέντρο και όχι το δάσος. Μετά την προεφηβεία, οι νέοι έχουν ως σημείο αναφοράς τις παρέες τους και τα πρότυπα της κοινωνίας. Και αν ένας γονέας μπορεί να έχει κάποιο λόγο για τις παρέες τότε δεν μπορεί να κάνει και πολλά αν μια ολόκληρη κοινωνία θεοποιεί πρότυπα που δεν έχουν κανένα ηθικό έρεισμα. Ινφλουένσερς που ανερυθρίαστα κάνουν τα πάντα για να διαφημίσουν στο τέλος της ημέρας μια κρέμα ή ένα αναψυκτικό, μουσικοί που προάγουν την έλλειψη αισθητικής και τη βία, youtubers και tiktokers που χωρίς καμία παιδεία και καλλιέργεια απλά βρίζουν, gamers που βγάζουν χρήματα από παιγνίδια βίας.
Οι γίγαντες των σόσιαλ μέντια ανερυθρίαστα υιοθετήσαν τοξικές πολιτικές χωρίς φίλτρα απέναντι στους νέους για να οικοδομήσουν εμπορικές αυτοκρατορίες. Δεν το λέω εγώ αλλά οι ίδιες οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ[5], της Αυστραλίας[6], κα. Αυτά είναι τα πρότυπα των νέων. Ο νέος όμως πάντα βρίσκεται σε μια διαδικασία ενεργούς αναζήτησης διεξόδων και προσπαθεί να δει πως θα τα βγάλει πέρα στην κοινωνία. Αν δει μια δημιουργική διέξοδο θα την ακολουθήσει γιατί ψάχνει για λύσεις. Αν δεν του προβάλλεται μια διέξοδος ή αυτή που του προβάλλεται είναι προσχηματική, θα το καταλάβει και θα ψάξει για εναλλακτικές διαδρομές.
Προς το παρόν οι δυτικές κοινωνίες αρχίζουν και αντιμετωπίζουν μια καλπάζουσα εγκληματικότητα των νέων που ξεκινάει από συμπεριφορές παραβατικότητας και εξελίσσεται σε οργανωμένα δίκτυα μαφίας ακόμα και στην Σκανδιναβία. Οι νέοι που αποτελούν και τους μελλοντικούς ψηφοφόρους (σε όλο και μικρότερες ηλικίες) λαμβάνουν εν συνόλω παιδεία που δεν προάγει τη δημιουργικότητα, την κριτική σκέψη, την εν συναίσθηση και τον ανθρωπισμό. Μελέτες του ΟΟΣΑ όπως της PISA για το 2022 δείχνουν ότι κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ η δυνατότητα κατανόησης ενός κειμένου μειώνεται (πτώση δέκα μονάδων σε σχέση με το 2018).
Μάλιστα, αναδεικνύεται ότι σε πολλές ασιατικές χώρες τα εκπαιδευτικά συστήματα τείνουν να βελτιώνουν σημαντικά το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης ξεπερνώντας πολλές φορές τις δυτικές χώρες σε επιδόσεις. Στα δυτικά κράτη φαίνεται επίσης ότι η παιδεία που παρέχεται σε μη προνομιούχους πληθυσμούς φθίνει σε σύγκριση με την αντίστοιχη ποιότητα εκπαίδευσης που παρέχεται από μη μέλη του ΟΟΣΑ.
Ως εκ τούτου, μέσα από το σύντομο αυτό άρθρο είδαμε ότι η ανάπτυξη μιας χώρας δεν είναι μια εύκολη διαδικασία, δεν συντελείται με έναν νόμο είτε είναι αυτόματη. Η μη ανάπτυξη είναι δείγμα ενός συστημικού προβλήματος και υπάρχει μια πληθώρα παραγόντων που επιδρούν είτε σαν εμπόδια είτε σαν επιταχυντές. Το σίγουρο είναι ότι στη σύγχρονη εποχή χρειάζεται να υπάρχει ένα πολύ αποτελεσματικό κράτος που να είναι αρωγός στην προσπάθεια των πολιτών να βελτιώσουν τη ζωή τους και όχι να θέτει εμπόδια. Προς το παρόν οι δυτικές δημοκρατίες έχουν φτιάξει μια υποδομή ανθρωπιστικού προοδευτικού κράτους που δυσκολεύονται να διατηρήσουν. Πρέπει να δοθούν μάχες για το ορθό και το λογικό στη λειτουργία των κοινωνιών μας.
[3] https://www.theguardian.com/world/2009/feb/22/iceland-women
[4] Robert C. Allen, 2017, Η Βιομηχανική Επανάσταση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης