«Η πανοπλία είχε συνδεθεί με την ταυτότητα των Ελλήνων. Τριάντα αιώνες συνοδευόμαστε από πανοπλίες, μόνο τους τελευταίους 5-6 αιώνες δεν φοράμε», λέει στη HuffPost Greece ο Δημήτρης Κατσίκης, αρματοποιός/ μεταλλοτεχνίτης και δημιουργός των πανοπλιών που παρουσιάζονται στην έκθεση «Πανοπλίες: Η τέχνη του οπλισμού στην Αρχαία Ελλάδα» στο Μουσείο Αρχαίας Τεχνολογίας Κοτσανά, η οποία φιλοξενείται στο μουσείο από τον Απρίλιο του 2022 μέχρι τον Απρίλιο του 2023.
Η έκθεση αποτελεί ένα πανόραμα της ελληνικής ιστορίας με «οδηγούς» τις πανοπλίες (που έχει κατασκευάσει εξαρχής μόνος του ο κ. Κατσίκης), αρχίζοντας από τη Μυκηναϊκή Περίοδο και φτάνοντας ως την πτώση της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας.
Η HuffPost Greece επισκέφθηκε την έκθεση, με ξεναγό τον ίδιο τον κ. Κατσίκη, σε ένα ταξίδι στην ελληνική ιστορία, μέσα από τα «άρματα» των Ελλήνων ανά τους αιώνες.
Αρματοποιός- μεταλλοτεχνίτης
«Δεν είχα φανταστεί ποτέ ότι όταν μεγαλώσω θα γίνω αρματοποιός» λέει ο κ. Κατσίκης. «Οι βασικές σπουδές μου είχαν να κάνουν με βιοτεχνολογία. Παράλληλα διάβαζα και για την αρχαία ελληνική ιστορία και την αρχαία ελληνική τέχνη, και μου άνοιγε η όρεξη. Μετά από μια πενταετία περίπου είχα σχηματίσει μια γενική άποψη για το τι είναι ο ελληνικός πολιτισμός, από πού ξεκινάει, πώς μεταμορφωνόταν στις διάφορες ιστορικές περιόδους που περνούσε. Εκεί κατάλαβα ότι η ελληνική ταυτότητα είναι κάτι μεγαλύτερο, κάτι πιο βαθύ. Πέρασε μέσα από πολλές περιόδους, οι πιο πολλές ταραγμένες, αλλά πάντα κατάφερνε να μεταμορφώνεται σε κάτι που έδινε καρπούς.Ο ελληνικός πολιτισμός είχε τη δύναμη να αφομοιώνει, να επεξεργάζεται και να παράγει νεωτερισμούς. Αυτό με εντυπωσίασε, αυτή η διαχρονία και οι μεταμορφώσεις του, η δύναμη να παράγει κάτι καινούριο».
Το «μικρόβιο» μπήκε όταν πήγε στην Ολλανδία για μεταπτυχιακό. «Επισκέφθηκα διάφορα μουσεία, είδα πόσο έχουν εστιάσει στο συγκεκριμένο κομμάτι και μετά άρχισε να ξεκλειδώνεται ένα σχέδιο...η πρώτη μου απορία ήταν εμείς στην Ελλάδα γιατί δεν έχουμε τέτοια; Μου μπήκε στο μυαλό- πώς τα φτιάχνανε, με τι υλικά, με τι τεχνική; Για τον δυτικό Μεσαίωνα ξέρουμε πάρα πολλά, για το Βυζάντιο όμως; Ο μέσος Έλληνας δεν έχει εικόνα για Έλληνες “ιππότες”, για τον μεσαιωνικό Έλληνα “ιππότη”. Έχουμε βυζαντινές τοιχογραφίες στρατιωτικών αγίων μετά το 900 μΧ- Ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Δημήτριος. Έχουμε εικόνες, έχουμε ζωγραφιές με πολεμική εξάρτυση. Τι φοράνε ακριβώς; Τα έχουμε δει στα μουσεία αυτά; Τι είναι αυτά που φοράνε; Υπήρχε τεράστιο κενό».
Ως προς την ενασχόλησή του- full time πλέον- σημειώνει ότι δεν υπήρχε κάποιος μάστορας για να βασιστεί πάνω του. «Έπρεπε να μάθεις την τέχνη της μεταλλοτεχνίας. Δεν υπήρχε κάποιος δάσκαλος. Έπρεπε να πειραματιστείς πάρα πολύ, να μάθεις όλη την τέχνη μόνος σου. Και έπρεπε να έχεις θεωρητικό επίπεδο για να ξέρεις τι μπορείς να φτιάξεις. Επίσης, δεν υπάρχουν εγχειρίδια στην Ελλάδα. Ευτυχώς υπήρχε αγγλόφωνη βιβλιογραφία. Ακόμη, έπρεπε να βρω τα υλικά - έπρεπε να είναι όλα φυσικά, μπρούντζος, χαλκός, μαλλί, δέρμα, ύφασμα, λινό και να μάθεις να τα επεξεργάζεσαι. Τι σφυριά, τι αμόνια πρέπει να χρησιμοποιήσεις; Τα έφτιαξα εγώ. Έπρεπε να πάρω κανονικά σφυριά και να τα τροποποιήσω. Και αυτά σε μια Ελλάδα από το 2011 και μετά, που κατέρρεαν όλα γύρω. Ωστόσο είχα πολύ μεγάλο πείσμα. Ήθελα να τα δω κι εγώ ο ίδιος, να τα φέρω στο τώρα».
Ο ίδιος δουλεύει περισσότερο με εκθέσεις- «παράγεις ελληνικό πολιτισμό» λέει χαρακτηριστικά, και συνεχίζει με το ταξίδι της πανοπλίας στην ελληνική ιστορία.
Η πανοπλία ως μέρος της ελληνικής ταυτότητας
Το πόσο σημασία είχαν για τους αρχαίους Έλληνες οι πανοπλίες, τονίζει ο κ. Κατσίκης, ήταν το ότι «όταν πέθαιναν, τις έπαιρναν μαζί τους. Τυχαίο; Και στα τρόπαια παρουσιάζονται οι πανοπλίες του εχθρού. Είχε συνδεθεί η πανοπλία με την ταυτότητα των Ελλήνων- Τριάντα αιώνες συνοδευόμαστε από πανοπλίες. Μόνο τους τελευταίους 5-6 αιώνες δεν φοράμε. Τις φοράμε τριάντα και σε πέντε αιώνες τις ξεχάσαμε».
«Πρέπει να δεις πώς αντιδρούν οι τουρίστες, κυρίως οι ξένοι, όταν μπαίνουν στην αίθουσα. Βλέπουν πράγματα που δεν έχουν ξαναδεί, η εικόνα που έχουν είναι οι “300”, ή ο Μπραντ Πιτ στην “Τροία”. Ακόμα και τα σουβενίρ στο Mοναστηράκι είναι βασισμένα στους ήρωες των ταινιών. Οι πανοπλίες όμως είναι ταυτότητα. Όλα τα μυθικά και ιστορικά πρόσωπα, όπως Αχιλλέας, ο Οδυσσέας, τους φαντάζεσαι με πανοπλίες. Ήταν το δεύτερο δέρμα τους, στην ιστορία μείνανε πάνοπλοι, θωρακισμένοι. Ο Αχιλλέας χωρίς την πανοπλία του είναι ένας κοινός θνητός, δεν ξεχωρίζει».
Αρχίζοντας από τη Μυκηναϊκή περίοδο, σημειώνει πως οι πανοπλίες έχουν στοιχεία της αρχιτεκτονικής της κάθε εποχής: «πχ οι μυκηναϊκές μοιάζουν με μεγαλιθικά κτίρια, δεν έχουν ανθρωπομορφισμό, είναι θηριόμορφες. Από την αρχαϊκή περίοδο και μετά το ανθρώπινο σώμα γίνεται κυρίαρχο στην ελληνική τέχνη. Η αισθητική είχε αλλάξει εντελώς. Οι Μυκηναίοι δεν θυσίαζαν την πρακτικότητα για το αισθητικό, κατά την αρχαϊκή περίοδο όμως το έκαναν σε έναν βαθμό. Το ανθρώπινο σώμα βρέθηκε στο επίκεντρο, αυτό το βλέπουμε και στα αγάλματα. Αυτοί που έφτιαχναν αγάλματα έφτιαχναν και πανοπλίες, χαλκοπλάστες ήταν. Ο μυώδης θώρακας, για παράδειγμα, ήταν φετίχ, τον φορούσες και γινόσουν εν μέρει “θεός”, με τους κοιλιακούς ενός θεού που απεικονιζόταν σε ένα άγαλμα. Φορώντας μια μυώδη πανοπλία, περικνημίδες, γινόσουν ένα ζωντανό άγαλμα, Ήταν μια μετουσίωση του θείου, μια ενσάρκωση- γινόσουν ένας μικρός θεός».
Τόσο στις Μυκήνες όσο και στην Κλασική Περίοδο οι πανοπλίες ήταν προνόμιο της αριστοκρατίας, καθώς δεν πλήρωνε το κράτος: «Ήταν είδη πολυτελείας, ο φτωχός δεν μπορούσε να έχει υψηλού επιπέδου πανοπλία. Οι πρωτοκλασάτες ήταν για τους πλούσιους. Για να συμμετέχεις στη φάλαγγα αυτό που ήταν απαραίτητο ήταν η ασπίδα, και μετά ερχόταν η πανοπλία. Οι πρώτες σειρές πάντως έπρεπε να έχουν θωράκιση».
Στο σημείο αυτό ο κ. Κατσίκης υπογραμμίζει πως οι συνθήκες αυτές ήταν όμοιες για περίπου 4 αιώνες: «Πόλη κράτος, ίδιες συνθήκες μάχης, ίδιες πολιτικές συνθήκες, ίδιος τρόπος μάχεσθαι. Είχαν αποφασίσει να χρησιμοποιούν βαρύ πεζικό και την αποφασιστική μάχη, κάτι που ήταν υπέρ της οικονομίας δυνάμεων- κοινή λογική. Χάνουμε τους λιγότερους σε πολύ μικρό χρόνο και τελειώνει, υπάρχει ξεκάθαρος νικητής και ηττημένος. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο όμως ξεφύγαμε από αυτό το μέτρο».
Προχωρώντας στην ελληνιστική περίοδο, τα πράγματα αλλάζουν: «Δεν έχουμε πόλεις- κράτη, πάμε στο βασίλειο, στην αυτοκρατορία, σε Μικρά Ασία, Συρία, Αίγυπτο, Ιράν. Το τερέν αλλάζει: Δεν είναι πλέον η μια πόλη δίπλα στην άλλη, που πας και συναντάς γρήγορα τον εχθρό, πλέον έχουμε τεράστιες αποστάσεις. Οπότε πρέπει να έχεις άλογα. Το ιππικό γίνεται πολύ σημαντικό μέσο ως προς τη διεξαγωγή του πολέμου. Μιλάμε για πλέον για άλογα, μιλάμε για δεκάδες, εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες που έπρεπε να εξοπλιστούν, οπότε περνάμε σε μια βιομηχανική περίοδο πανοπλιών. Το κράτος παρέχει πλέον τις πανοπλίες, ο στρατός γίνεται επαγγελματικός».
Βέβαια κάποια πράγματα δεν αλλάζουν: «Τα ανώτερα στρώματα είχαν πάντα τις καλύτερες πανοπλίες, επειδή ήταν οι πιο πλούσιοι. Ωστόσο πλέον έχουμε ακόμα και μισές πανοπλίες- για παράδειγμα ένας θώρακας μόνο μπροστά και πίσω τιράντες και δερμάτινα λουριά. Αυτό ήταν πιο εργονομικό, καθώς με το ίδιο μέταλλο μπορείς να καλύπτεις για παράδειγμα 20.000 άτομα αντί για 10.000. Επίσης, φυσικά υπήρχαν και οι λεηλασίες, να παίρνεις τα όπλα του αντιπάλου».
Η εξέλιξη στην πορεία της ιστορίας είναι ραγδαία: «Επειδή ξεφεύγουμε από τη μητρόπολη, από τα όρια της Ελλάδας, αρχίζουν οι υβριδικές πανοπλίες και τα υβριδικά κτίρια. Τα ελληνιστικά κτίρια θυμίζουν σε έναν βαθμό την αρχιτεκτονική της Αθήνας του 5ου αιώνα, μα διαφέρουν κιόλας. Αυτό περνά και στις πανοπλίες: Έπρεπε να επενδύσουν πολύ σε πανοπλίες έφιππων στρατιωτών, ενώ εμφανίζονται και άλλα στοιχεία, όπως το chain mail (αλυσιδωτός θώρακας), η μάνικα, τα ελάσματα. Περνάμε σιγά σιγά στους κατάφρακτους, πολύ βαρύ ιππικό, με αρματωσιά όλων των μερών, στα περσικά πρότυπα. Είναι αυτό που λέγαμε νωρίτερα: Ενσωμάτωσαν όλα αυτά τα νέα στοιχεία από άλλους πολιτισμούς και έφτιαξαν έναν νέο τύπο πανοπλίας».
Ο ελληνιστικός τρόπος όσον αφορά στην πανοπλία περνάει μετά στους Πάρθους, στο βόρειο Ιράν. «Οι Σελευκίδες πήραν τα εδάφη των Αχαιμενιδών και η παράδοσή τους πέρασε στους Πάρθους και μετά στους Σασσανίδες. Εκεί πλέον είναι υβριδικό. Ποτέ δεν σταμάτησαν να παράγονται αυτού του είδους οι πανοπλίες, ήταν ένα μείγμα. Η ελληνιστική “σχολή” ποτέ δεν χάθηκε, ενώ επηρέασε και τους Ρωμαίους, μέσω και της Σικελίας- Κάτω Ιταλίας- χαρακτηριστικό παράδειγμα ο μυώδης θώρακας».
Και φτάνοντας στο λυκόφως της ιστορίας της ελληνικής πανοπλίας, περνάμε στο Βυζάντιο: «Μέχρι τον 5ο αιώνα συναντάμε ρωμαϊκού τύπου πανοπλίες. Ο μυώδης θώρακας βέβαια είναι καθαρα ελληνικός, με τον χαρακτηριστικό ανθρωπομορφισμό. Από τον 5ο μέχρι τον 8ο όμως εισχωρεί η στέπα (πχ Ούνοι) στην Ευρώπη, και εμφανίζεται πολύ το lamellar- που είχε άλλωστε υιοθετηθεί και από τους Πέρσες και από άλλους λαούς στην Ανατολή και την Ασία. Οι Βυζαντινοί πήρανε αυτή την τεχνολογία και έφτιαξαν έναν τύπο πανοπλίας στον οποίο ενσαρκώθηκε και το ανθρωπομορφικό είδωλο του Ρωμιού. Αυτή η τέχνη είναι αυτοκρατορική, επίσημη τέχνη δηλαδή, από το αυτοκρατορικό κέντρο. Από τις αρχές του 9ου αιώνα τα lamellar γίνονται το κυρίαρχο είδος, μαζί με τις φολιδωτές πανοπλίες- τουλάχιστον για τους αξιωματικούς και τα ανώτερα στρώματα. Για τον μέσο στρατιώτη ο αλυσιδωτός θώρακας ήταν αρκετά διαδεδομένος, μας δεν ήταν ακριβώς και για φτωχούς- οι πανοπλίες αυτές περνούσαν από γενιά σε γενιά, από τον πατέρα περνούσαν στον γιο ή ήταν προϊόντα σύλησης. Εδώ πρέπει να πούμε πως από τη βυζαντινή περίοδο έχουμε πολεμικά εγχειρίδια που αναφέρονται σε στρατιωτικές εξαρτύσεις και ξέρουμε ακόμα και τα ονόματά τους, από φιλολογικής απόψεως υπάρχει μεγάλος βαθμός τεκμηρίωσης».
Η έκθεση διαρκεί ως τις 12 Απριλίου και βρίσκεται στο Μουσείο Αρχαίας Τεχνολογίας Κ. Κοτσανάς, Πινδάρου 6& Ακαδημίας, Αθήνα.