Συμπληρώνονται φέτος 102 χρόνια από την επίσημη έναρξη της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου από το οθωμανικό/τουρκικό κράτος, που ξεκίνησε «επίσημα» στις 19 Μαΐου 1919.
Την ημέρα εκείνη ο Μουσταφά Κεμάλ εισήλθε έφιππος στην Αμισό (Σαμψούντα) του Πόντου, εκκινώντας τις επιχειρήσεις εθνοκάθαρσης των Ελλήνων του Πόντου, στο πλαίσιο της εξολόθρευσης όλων των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολής. Ήταν η αρχή ενός εγκλήματος που μέχρι σήμερα παραμένει ατιμώρητο.
Προκειμένου να καταστεί αντιληπτό το μέγεθος του εγκλήματος και κατ’ επέκταση οι μεγάλες ψυχικές πληγές που αφήνει μέχρι σήμερα η μη επίσημη διεθνής αναγνώριση και καταδίκη του, πρέπει να παρουσιαστούν εκ νέου τα τραγικά γεγονότα εκείνης της εποχής.
Πρωτίστως, πρέπει να σημειωθεί ότι η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου ήταν ένα έγκλημα διαρκείας, το οποίο έλαβε χώρα με τρόπο επιχειρησιακά οργανωμένο και το οποίο είχε ενταχθεί σε έναν ευρύτερο στρατηγικό στόχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας των αρχών του 20ού αιώνα. Το στόχο της εθνοκάθαρσης του οθωμανικού κράτους από μειονότητες ιδίως χριστιανικής – και όχι μόνο – καταγωγής.
Η διαδικασία εξόντωσης των ελληνικών πληθυσμών του Πόντου διακρίνεται ιστορικά σε τρεις συνεχόμενες φάσεις: από την έναρξη του Α′ Παγκοσμίου Πολέμου ως την κατάληψη της Τραπεζούντας από τον ρωσικό στρατό (1914-1916), η δεύτερη τελειώνει με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1916-1918) και η τελευταία ολοκληρώνεται με την εφαρμογή του Συμφώνου για την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1918-1923).
Η πραγματική γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου ξεκίνησε το 1914 και ολοκληρώθηκε το 1923.
Σε αυτά τα σχεδόν δέκα χρόνια σφαγής και πόνου, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου έζησαν στο πετσί τους την απόλυτη έννοια της τουρκικής θηριωδίας.
Το «Κίνημα των Νεοτούρκων» του Μουσταφά Κεμάλ, έχοντας ήδη από το 1908, αρχίσει να αποκτά πολύ ισχυρά ερείσματα στο κράτος και τις ένοπλες δυνάμεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατόρθωσε κατά τη δεκαετία του 1910 να ελέγξει επί της ουσίας όλα τα κέντρα λήψης αποφάσεων του κράτους.
Έτσι, ευθύς αμέσως έσπευσε να απογυμνωθεί από κάθε επίφαση περί ισότητας όλων των πολιτών και προστασίας των μειονοτήτων, την οποία είχε χρησιμοποιήσει προγενέστερα με σκοπό να κερδίσει ευρεία λαϊκή αποδοχή.
Ήταν η ώρα να τεθεί σε εφαρμογή το πραγματικό σχέδιο των Νεοτούρκων. Ο ξεριζωμός των μειονοτήτων από τα εδάφη της χώρας. Με τους Έλληνες του Πόντου να αποτελούν, μαζί με τους Αρμένιους, το μεγαλύτερο θύμα της πολιτικής αυτής.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ο εκτοπισμός, η εξάντληση από την έκθεση σε κακουχίες, τα βασανιστήρια, η πείνα και η δίψα, οι πορείες θανάτου στην έρημο και πολύ συχνά οι εν ψυχρώ δολοφονίες ή εκτελέσεις. Φυσικά, οι βιασμοί γυναικών ήταν καθημερινό φαινόμενο.
Η πρώτη φάση της γενοκτονίας των Ποντίων ξεκίνησε αμέσως μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο ρωσο-τουρκικό πόλεμο που μαινόταν από το 1914.
Οι Έλληνες που υπηρετούσαν στον οθωμανικό στρατό θεωρήθηκαν από τους Τούρκους υπεύθυνοι για την ήττα και αυτό λειτούργησε ως πρόσχημα για την έναρξη του εκτοπισμού τους.
Ως συνέπεια αυτού, όλοι οι στρατολογημένοι Πόντιοι εξαναγκάστηκαν σε στρατολόγηση στα τάγματα εργασίας. Έτσι δεν άργησαν να εκδηλωθούν κύματα λιποταξίας, με πολλούς να καταφεύγουν στα βουνά. Ως αντίποινα, στην επαρχία Κερασούντας οι οθωμανικές αρχές έκαψαν 88 χωριά ολοσχερώς μέσα σε τρεις μήνες.
Οι Έλληνες της επαρχίας, περίπου 30.000, αναγκάστηκαν να διανύσουν, πεζοί, πορεία προς την Άγκυρα κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Αναπόφευκτα το 1/4 αυτών πέθαναν καθ′ οδόν.
Οι εκτοπίσεις συνεχίζονταν ακατάπαυστα και κατά την εποχή που τα ρωσικά στρατεύματα εισήλθαν στην Τραπεζούντα στις αρχές του 1916. Ιδιαίτερα με το πρόσχημα ότι οι Πόντιοι υποστήριζαν τις κινήσεις των Ρώσων μεγάλος αριθμός κατοίκων από τις περιοχές της Σινώπης και της Κερασούντας εκτοπίστηκε στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Σημειώθηκαν επίσης εξαναγκαστικοί εξισλαμισμοί γυναικών.
Οι διώξεις προκάλεσαν τη δημιουργία θυλάκων αντίστασης από τους Ποντίους. Τελικά, οι διώξεις εντάθηκαν με την έκδοση διατάγματος, τον Δεκέμβριο του 1916, που προέβλεπε την εξορία όλων των ανδρών από 18 έως 40 ετών και τη μεταφορά των γυναικόπαιδων στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
Η εφαρμογή αυτού του μέτρου ξεκίνησε από την Άνω Αμισό και τη Μπάφρα. Στην επαρχία Αμάσειας 72.375 Έλληνες από τους συνολικά 136,768 εκτοπίστηκαν, από τους οποίους το 70% πέθανε από τις κακουχίες. Πολλοί Πόντιοι θέλησαν να αντισταθούν οργανώνοντας, στις ορεινές περιοχές του Πόντου, αντάρτικα σώματα εναντίον του τακτικού οθωμανικού στρατού, όπως στη Σάντα.
Στον Άγιο Γεώργιο Πατλάμ της Κερασούντας είχαν συγκεντρωθεί 3.000 Έλληνες, οι οποίοι έγκλειστοι και σε συνθήκες ασιτίας από τις οθωμανικές αρχές, βρήκαν αργό θάνατο.
Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου εξορίστηκαν συνολικά 235.000 Πόντιοι, ενώ 80.000 μετανάστευσαν στη Ρωσία. Ταυτόχρονα, όμως, λιγότερο έντονες ήταν οι διώξεις που υπέστησαν, τότε, οι Έλληνες του ανατολικού Πόντου, στην περιοχή της Τραπεζούντας, κυρίως λόγω της ικανότητας του μητροπολίτη Χρύσανθου να συνδιαλλάσσεται με τις τοπικές αρχές, αλλά και λόγω του γεγονότος ότι από τον Απρίλιο του 1916 η περιοχή καταλήφθηκε από τον ρωσικό στρατό.
Ωστόσο, μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων και την ανατροπή του τσάρου στη Ρωσία (1917), υπογράφηκε η συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ, σύμφωνα με την οποία οι Σοβιετικοί τερμάτιζαν την εμπλοκή τους στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνομολογούσαν ειρήνη με τις Κεντρικές Δυνάμεις και αποχωρούσαν από τα προηγουμένως καταληφθέντα εδάφη του Ανατολικού Πόντου.
Η αποχώρηση, που ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1918 και ολοκληρώθηκε το Φεβρουάριο, οδήγησε σε έξαρση των βιαιοπραγιών από Τούρκους ατάκτους (τσέτες) εις βάρος των, απροστάτευτων τώρα, χριστιανικών πληθυσμών της περιοχής.
Ταυτόχρονα, οι Σοβιετικοί εγκατέλειψαν τον εξοπλισμό και τα πολεμοφόδιά τους, τα οποία περιήλθαν στα χέρια των ατάκτων Οθωμανών.
Από το 1914 έως το 1918 περισσότεροι από 230.000 Πόντιοι έχασαν, έτσι, τη ζωή τους.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις του επισκόπου Τραπεζούντας, ο αριθμός των θυμάτων αυτών των πολιτικών ανήλθε, για εκείνο το διάστημα, σε 100.000 περίπου.
Δεν έπαυσαν και οι διαμαρτυρίες από Αυστριακούς και Αμερικανούς διπλωμάτες κατά της οθωμανικής κυβέρνησης. Μετά την Ανακωχή του Μούδρου (30 Οκτωβρίου 1918) εκδόθηκε σουλτανικό διάταγμα που χορηγούσε αμνηστία στους Πόντιους αντάρτες, οι οποίοι κλήθηκαν να παραδώσουν τα όπλα τους και να επιστρέψουν στις εστίες τους.
Όμως, παρά την εξαγγελία, οι περισσότεροι από αυτούς που αφοπλίστηκαν, είτε δολοφονήθηκαν είτε φυλακίστηκαν.
Στις 19 Μαΐου 1919 ξεκίνησε η τρίτη και τελευταία φάση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Ύστερα από τη συνθηκολόγηση της Ρωσίας και την απόσυρση του ρωσικού στρατού από την περιοχή, εντάθηκαν οι διώξεις στην περιοχή. Με την άφιξη του Μουσταφά Κεμάλ την ημέρα αυτή στη Σαμψούντα και την έξαρση του κινήματός του εντάθηκε η δράση ατάκτων ομάδων (τσετών) κατά των χριστιανικών πληθυσμών.
Στις 29 Μαΐου ο Κεμάλ ανέθεσε στον τσέτη Τοπάλ Οσμάν την επιχείρηση για τη διενέργεια μαζικών επιχειρήσεων κατά του τοπικού πληθυσμού.
Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιήθηκαν οι σφαγές και οι εκτοπίσεις των Ελλήνων στη Σαμψούντα και σε 394 χωριά της περιοχής, κατοικημένα από ελληνικούς πληθυσμούς.
Σχετικές αναφορές έχουν καταγραφεί από το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, καθώς και από τον Αμερικανό πρέσβη Χένρυ Μοργκεντάου.
Μεταξύ Φεβρουαρίου και Αυγούστου 1920 πραγματοποιήθηκε η πυρπόληση της Μπάφρας και η μαζική εξόντωση των 6.000 Ελλήνων που είχαν σπεύσει να βρουν προστασία στις εκκλησίες της περιοχής. Συνολικά, από τους 25.000 Έλληνες που ζούσαν στις περιοχές της Μπάφρας και του Ααζάμ, το 90% δολοφονήθηκε, ενώ από τους υπόλοιπους, οι περισσότεροι εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
Οι προύχοντες και οι προσωπικότητες του πνεύματος συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο από τα αποκαλούμενα «Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας» στην Αμάσεια, κατά τον Σεπτέμβριο του 1921. Παράλληλα, σημειώνονταν και εξαναγκαστικές αποσπάσεις νεαρών κοριτσιών και αγοριών από τις οικογένειές τους, τα οποία δίνονταν για τα χαρέμια των εύπορων Τούρκων.
Ο συνολικός αριθμός των Ποντίων που εξολοθρεύτηκαν από τους Τούρκους ποικίλει ανάλογα με τις διάφορες εκτιμήσεις.
Σήμερα, έχει γίνει ευρέως αποδεκτό ότι χάθηκαν πάνω από 300.000 Έλληνες Πόντιοι, με τον αριθμό 353.000 να χρησιμοποιείται να καταγράφεται ως ο περισσότερο αποδεκτός.
Μία παράμετρος που δεν πρέπει επ’ ουδενί να υποβαθμιστεί, ως προς τη διοργάνωση του εγκλήματος, ήταν η συμμετοχή των Γερμανών σε αυτό.
Οι Οθωμανοί συμβουλεύτηκαν σε υψηλό επίπεδο τους Γερμανούς για την… αποτελεσματικότερη εξόντωση των Ελλήνων. Στο πλαίσιο της αναμόρφωσης των οθωμανικών ενόπλων δυνάμεων, Αρχιστράτηγος της Οθωμανικής Στρατιάς της Κωνσταντινούπολης είχε αναλάβει ο Γερμανός στρατηγός Λήμαν φον Σάντερς. Εκείνος υποκίνησε την εθνοκάθαρση του κράτους και συμβούλευσε αναφανδόν τις οθωμανικές αρχές να εξοντώσουν πλήρως τους Έλληνες του Πόντου.
Ο Σάντερς δεν λειτουργούσε φυσικά μόνος του. Αποτελούσε απλώς την αιχμή του δόρατος της γερμανικής πολιτικής στην Ανατολή, η οποία έβλεπε κάθε ξένο – και δη οικονομικά και μορφωτικά ανεπτυγμένο, όπως οι Πόντιοι – στοιχείο ως εμπόδιο στις εμπορικές σχέσεις που ήθελε να παγιώσει και να αναπτύξει η Γερμανία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παραγκωνίζοντας τα αντίστοιχα βρετανικά, γαλλικά και άλλα συμφέροντα.
Κλείνοντας παραθέτω δύο ενδεικτικές φράσεις από δύο εκ των ιθυνόντων νοών της γενοκτονίας.
«Σᾶς διαβεβαιώνω ὅτι οἱ παγωνιές καί τό κρύο τοῦ χειμώνα, οἱ βροχές καί ἡ μεγάλη ὑγρασία, ὁ ἥλιος καί ἡ τρομερή ζέστη τοῦ καλοκαιριοῦ, οἱ ἀσθένειες τοῦ ἐξανθηματικοῦ τύφου καί τῆς χολέρας, οἱ κακουχίες καί ἡ ἀσιτία, θά φέρουν τό ἴδιο ἀποτέλεσμα πού λογαριάζετε ἐσεῖς μέ τό δικό σας σχέδιο, δηλαδή νά τούς ξεκαθαρίσετε μέ τίς σφαγές», καί «Μέ τό σύστημα πού σᾶς προτείνω, ὁ θάνατός τους εἶναι βέβαιος. Ἐπιπλέον, οἱ γυναῖκες τους δέν θά γεννοῦν καί ἔτσι θά λυθεῖ τό δημογραφικό σας πρόβλημα, ἐνῶ ἡ μισητή καί ἄτιμη ράτσα τῶν Ἑλλήνων θά ξεκληριστεῖ καί θά χαθεῖ γιά πάντα μέσα σέ μιά γενιά καί ἐσεῖς θά ἀποκτήσετε μιά συμπαγή τούρκικη ὁμοιογένεια». (Λίμαν φον Σάντερς)
«Ἄνευ οὐδεμιᾶς διάκρισης γιά τίς γυναῖκες, τά παιδιά καί τούς ἀναπήρους, ὁσονδήποτε τραγικά κι ἄν εἶναι τά μέσα ἐξόντωσης καί ἀφοῦ καταπνιγεῖ ἡ φωνή τῆς συνειδήσεως, πρέπει νά τεθεῖ τέρμα στήν ὕπαρξή τους». (Μεχμέτ Ταλάατ πασάς, ηγετικό στέλεχος του τουρκικού κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος» του Μουσταφά Κεμάλ, 13-5-1915)
Στις 24 Φεβρουαρίου 1993 η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε ομόφωνα την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο», ημέρα που ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα. Επίσης, το 1998 η Βουλή ψήφισε ομόφωνα την ανακήρυξη της 14ης Σεπτεμβρίου ως «ημέρας εθνικής μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικό Κράτος».
Το Δεκέμβριο του 2007 η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (International Association of Genocide Scholars ή IAGS) αναγνώρισε επίσημα τη γενοκτονία των Ελλήνων, μαζί με την γενοκτονία των Ασσυρίων, και εξέδωσε το εξής ψήφισμα:
«ΕΚΤΙΜΩΝΤΑΣ ότι η άρνηση μιας γενοκτονίας αναγνωρίζεται παγκοίνως ως το έσχατο στάδιο γενοκτονίας, που εξασφαλίζει την ατιμωρησία για τους δράστες της γενοκτονίας, και ευαπόδεικτα προετοιμάζει το έδαφος για τις μελλοντικές γενοκτονίες,
ΕΚΤΙΜΩΝΤΑΣ ότι η Οθωμανική γενοκτονία εναντίον των μειονοτικών πληθυσμών κατά τη διάρκεια και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, παρουσιάζεται συνήθως ως γενοκτονία εναντίον μόνο των Αρμενίων, με λίγη αναγνώριση των ποιοτικά παρόμοιων γενοκτονιών, εναντίον άλλων χριστιανικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΤΑΙ ότι είναι πεποίθηση της Διεθνούς Ένωσης των Μελετητών Γενοκτονιών, ότι η Οθωμανική εκστρατεία εναντίον των χριστιανικών μειονοτήτων της αυτοκρατορίας, μεταξύ των έτων 1914 και 1923, συνιστούν γενοκτονία εναντίον των Αρμενίων, Ασσυρίων, Ποντίων και των Έλλήνων της Ανατολίας.
ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΤΑΙ η Ένωση να ζητήσει από την κυβέρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τις γενοκτονίες εναντίον αυτών των πληθυσμών, να ζητήσει επίσημα συγγνώμη, και να λάβει τα κατάλληλα και σημαντικά μέτρα προς την αποκατάσταση (μη επανάληψη).»
Η γενοκτονία των Ποντίων είναι αναγνωρισμένη ως τέτοια επισήμως από τέσσερα κράτη, την Ελλάδα με νόμο του 1994 (N. 2193/1994), τη Σουηδία με υπερψήφιση στο σουηδικό κοινοβούλιο στις 11 Μαρτίου 2010, την Αρμενία τον Μάρτιο του 2015, μαζί με τη γενοκτονία των Ασσυρίων και την Ολλανδία, μαζί με τη γενοκτονία των Αρμενίων και των Ασσυρίων, στις 9 Απριλίου 2015..
Η Τουρκία δεν έχει αναγνωρίσει μέχρι σήμερα ότι υπήρξε γενοκτονία και αποδίδει τους θανάτους σε απώλειες πολέμου, σε λοιμό και σε ασθένειες. Οι περισσότεροι σύγχρονοι Τούρκοι βρίσκονται σε μερική ή πλήρη άγνοια σχετικά με αυτά τα γεγονότα. Ωστόσο, Τούρκοι ιστορικοί έχουν δημοσίως χαρακτηρίσει τα γεγονότα ως γενοκτονία.
Το σύγχρονο τουρκικό κράτος παραμένει, στα μάτια της διεθνούς κοινότητας, ένα κράτος με ποινικό μητρώο. Ένα κράτος που αρνείται να δεχτεί το παρελθόν του και να απολογηθεί για τα εγκλήματα που διέπραξαν οι πρόγονοί του, όπως έχουν πράξει άλλα κράτη που διέπραξαν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Ο αγώνας των Ελλήνων Ποντίων και σύσσωμου του Ελληνισμού - που επιζητούν πάντοτε ως αρωγό τους το ελληνικό κράτος – για την επίσημη διεθνή αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας συνεχίζεται.
Θα ολοκληρωθεί μόνον όταν ο θύτης, η Τουρκία, αναγνωρίσει το έγκλημα και απολογηθεί δημοσίως για αυτό σε όλο τον κόσμο. Μέχρι τότε το κράτος αυτό δεν μπορεί να θεωρείται, παρά κατ’ ευφημισμόν, μέρος της πολιτισμένης ανθρωπότητας.
*Αφιερώνω το κείμενο αυτό στις ψυχές των Ποντίων που εξοντώθηκαν από τους Οθωμανούς Τούρκους. Το αφιερώνω ιδιαιτέρως στους προπάτορες της οικογένειάς μου, που βρήκαν το θάνατο στην Αμισό του Πόντου και αλλού από τους τσέτες του Μουσταφά Κεμάλ και του Τοπάλ Οσμάν. Κλείνω ευλαβικά το γόνυ μπροστά στην ιερή μνήμη τους και αναφωνώ: Αιωνίας σας η μνήμη. Ο αγώνας συνεχίζεται. Ο Πόντος ζει!