Ως «μωσαϊκό» των πολιτισμών, το Αζερμπαϊτζάν αποτελείται από πληθώρα μειονοτήτων που επιβεβαιώνουν πως η συνύπαρξη διαφορετικών πληθυσμών καθίσταται εφικτή. Συγκεκριμένα, στο Αζερμπαϊτζάν συνυπάρχουν 15 διαφορετικές εθνότητες και μειονότητες, με το μεγαλύτερο ποσοστό να συγκεντρώνουν η μειονότητα Legzins, οι Αρμένιοι, οι Ρώσοι και η μειονότητα Talysh.1
Οι βασικές γλώσσες που διδάσκονται στα σχολεία είναι τα αζερικά, τα ρώσικα και τα γεωργιανά. Φυσικά, υπάρχουν πολλές άλλες τοπικοί διάλεκτοι, η διδασκαλία των οποίων περιορίζεται ολοένα και περισσότερο, λόγω της κυβερνητικής πολιτικής. Παρ’όλο που το Σύνταγμα του Αζερμπαϊτζάν αναγνωρίζει το δικαίωμα στη διατήρηση των πολιτιστικών στοιχείων και της γλώσσας για κάθε μειονότητα της χώρας, από το 1990 και έπειτα, γίνονται προσπάθειες, ώστε να περιοριστούν οι επιλογές στη γλωσσική εκμάθηση των μειονοτήτων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι τα ρωσόφωνα σχολεία του Αζερμπαϊτζάν δέχονται ολοένα και λιγότερους μαθητές.
Συγκεκριμένα, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν 340 ρωσόφωνα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, υπάρχει έλλειψη θέσεων για τα παιδιά, οδηγώντας τα σε σχολεία που διδάσκονται τα αζερικά ως βασική γλώσσα. Τα αριθμητικά δεδομένα που περιγράφουν την εν λόγω κατάσταση, σύμφωνα με στοιχεία της ρωσικής κυβέρνησης, αντιστοιχούν σε 250.000 μαθητές ρωσόφωνων σχολείων το 1990-1991, σε αντίθεση με τους 110.000 μαθητές το 2011.2 Δυστυχώς, η πολιτική του Αζερμπαϊτζάν απέναντι στη διδασκαλία των τοπικών γλωσσών έχει παγιωθεί, καθώς έχουν διεξαχθεί πολλοί περιορισμοί σχετικά με τη διδασκαλία, ή ακόμα, και τη χρήση έντυπου υλικού στη γλώσσα Φαρσί που ομιλείται από πολλές μειονότητες. Ωστόσο, το ζήτημα των ρωσικής γλώσσας καθίσταται περίπλοκο σε σχέση με τις υπόλοιπες γλώσσες των μειονοτήτων του Αζερμπαϊτζάν. Ο βασικός λόγος έγκειται στις σχέσεις Ρωσίας-Αζερμπαϊτζάν.
Η ρωσική γλώσσα, μετά την κατάρρευση της πρώην ΕΣΣΔ, αντιμετωπίζεται ως δευτερεύουσα από τις ανεξαρτητοποιημένες χώρες, ενώ μόνο η Λευκορωσία και το Κιργιστάν έχουν υιοθετήσει τα ρωσικά ως κρατική γλώσσα.3 Για το Αζερμπαϊτζάν τα αζερικά είναι η επίσημη γλώσσα, ωστόσο τα ρωσικά χρησιμοποιούνται στην καθημερινότητα του πληθυσμού, κυρίως ως εμπορική γλώσσα, καθιστώντας τα μία lingua franca για όλους τοπικούς πληθυσμούς της χώρας. Μάλιστα, θεωρείται πως η γνώση ρωσικών προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης σε σχέση με τη γνώση αζερικών. Η πεποίθηση αυτή έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού –ακόμα και του μη ρωσόφωνου- να επιλέγει τα σχολεία στα οποία διδάσκονται ρωσικά για την εκπαίδευση των παιδιών. Απέναντι σε αυτή την κατάσταση, επομένως, η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν προσπαθεί να περιορίσει την πρόσβαση των παιδιών στα ρωσόφωνα σχολεία, καταπατώντας τα δικαιώματά τους στην εκπαίδευση.
Νομικό πλαίσιο
Στο άρθρο 45 του Συντάγματος του Αζερμπαϊτζάν κατοχυρώνεται το δικαίωμα στη χρήση, εκπαίδευση και ανάπτυξη οποιασδήποτε μητρικής γλώσσας επιθυμεί κάθε πολίτης, ενώ, ταυτόχρονα, απαγορεύεται ο περιορισμός άσκησης της μητρικής γλώσσας.4 Επιπλέον, το Σύνταγμα του Αζερμπαϊτζάν κατοχυρώνει το δικαίωμα διατήρησης του εθνικού πολιτισμού, συμπεριλαμβανομένης της πολιτισμικής αυθεντικότητας όλων των μειονοτήτων που ζουν στην επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν. Επί πρόσθετα, καθοριστικής σημασίας κρίνονται τα προεδρικά διατάγματα που αφορούν στην προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, με το χαρακτηριστικό αυτό του 1992 με τίτλο «Κρατική βοήθεια για την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των εθνικών μειονοτήτων, των μειονοτήτων και των εθνοτικών ομάδων που ζουν στο Αζερμπαϊτζάν και την προώθηση της γλώσσας και του πολιτισμού τους».5 Παράλληλα με τα διατάγματα, η χώρα έχει υιοθετήσει το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στο οποίο αναδεικνύεται η σημασία της προστασίας των δικαιωμάτων των μειονοτήτων.
Σε διεθνές επίπεδο, το Αζερμπαϊτζάν έχει γίνει μέρος της Σύμβασης για την καταπολέμηση των διακρίσεων στην εκπαίδευση (Δεκέμβριος 1960) στο πλαίσιο της UNESCO και σε περιφερειακό επίπεδο έχει υπογράψει τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τις Περιφερειακές και Μειονοτικές Γλώσσες.6 7Ακόμη, στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, μεγάλης σημασίας κρίνεται η Σύμβαση Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων, της οποίας το Αζερμπαϊτζάν είναι μέρος από το 2000.8
Παρά ταύτα, η απουσία ενός ελεγκτικού οργάνου τήρησης των υποχρεώσεων του κράτους δεν συμβάλλει στην προστασία των μειονοτήτων. Οι ΜΚΟ που δρουν στην επικράτεια της χώρας έχουν καταγράψει πληθώρα παραβιάσεων σε πολλά ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα των μειονοτήτων, επιβεβαιώνοντας την απουσία πολιτικής βούλησης για τον περιορισμό της μη διάκρισης ως πρακτικής.
Οι σχέσεις Ρωσίας-Αζερμπαϊτζάν υπό τη μεταβλητή της εκπαίδευσης
Το ζήτημα της πρόσβασης της ρωσόφωνης μειονότητας, αλλά και μέρους των Αζέρων σε ρωσόφωνα σχολεία καταδεικνύει το ρόλο της γλώσσας ως μέσο άσκησης πολιτιστικής επιρροής. Συγκεκριμένα, η Ρωσία ασκεί «ήπια ισχύ», καθώς ενδιαφέρεται για τη ρωσόφωνη εκπαίδευση όχι μόνο στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά στην ευρύτερη περιοχή της πρώην ΕΣΣΔ. Ενδεικτικό παράδειγμα της ρωσικής στάσης αποτελεί η αποστολή ρωσόφωνων δασκάλων στο Τατζικιστάν, στο πλαίσιο ενίσχυσης του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. Επιπλέον, η Ρωσία από το 2012 και έπειτα έχει επενδύσει μεγάλο μέρος χρημάτων στην προβολή της παγκοσμίως.9 Ωστόσο, για μία χώρα, στην οποία το 10% του πληθυσμού πηγαίνει σε ρωσόφωνα σχολεία, είναι αναμενόμενη η προσπάθεια περιορισμού της ρωσικής γλώσσας, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη την πολιτική που ακολουθεί η Ρωσία. Συνεπώς, η εκπαίδευση στο Αζερμπαϊτζάν καθίσταται η «διελκυστίνδα» των συμφερόντων δύο χωρών.
Κατανοώντας τόσο η Ρωσία όσο και το Αζερμπαϊτζάν τη σημασία της «διαρροής εγκεφάλων», αμφότερες προσπαθούν να υπερασπιστούν τη γλώσσα τους είτε ως μέσο άσκησης ήπιας ισχύος (στην περίπτωση της Ρωσίας) είτε στο πλαίσιο της «προστασίας της νέας γενιάς» από τη μετανάστευση και σε μία προσπάθεια «απορωσοποίησης» της εκπαίδευσης (στην περίπτωση του Αζερμπαϊτζάν). Η στάση της Ρωσίας, εξάλλου, στη διένεξη για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ συνέβαλε στην προσπάθεια του Αζερμπαϊτζάν για περιορισμό της ρωσικής γλώσσας. Εν τούτοις, τίθεται εν αμφιβόλω κατά πόσο η σιωπηρή πολιτική του Αζερμπαϊτζάν είναι ορθή, καθώς σε κάθε περίπτωση καταπατάται το βασικό δικαίωμα των παιδιών στην εκπαίδευση, καθώς επίσης το δικαίωμα των μειονοτήτων να διατηρούν και να ασκούν τη μητρική τους γλώσσα.
Εν κατακλείδι, μία χώρα, όπως το Αζερμπαϊτζάν, η οποία αποτελεί παράδειγμα πολυπολιτισμικότητας, αφενός, είναι αναμενόμενο να «απειλείται» από την άσκηση ήπιας ισχύος της Ρωσίας, αφετέρου, η εν λόγω παράσταση απειλής δεν δικαιολογεί σε καμία περίπτωση τη στάση της. Καθώς υπάρχει ένα ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο, κυρίως σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, η πρακτική του Αζερμπαϊτζάν καθιστά κατάφωρη παραβίαση των δικαιωμάτων μειονοτήτων, και ιδιαίτερα των παιδιών, ενώ κρίνεται επιτακτική η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας.
1 Minority rights group international,2018, Azerbaijan. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://minorityrights.org/country/azerbaijan/ [Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
2 Aliyeva,Lala,2018, Russian speaking students squeezed out of schools in Azerbaijan, Eurasianet. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://eurasianet.org/russian-speaking-students-squeezed-out-of-schools-in-azerbaijan [Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
3 Peuch, Jean-Christophe,2003, Azerbaijan: Moscow Seeks Official Status For Russian Language, But Will Baku Agree?, RadioFreeEuropeRadioLiberty. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://www.rferl.org/a/1104378.html [Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
4 The Constitution of the Republic of Azerbaijan. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: http://azerbaijan.az/portal/General/Constitution/doc/constitution_e.pdf[Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
5 Minority rights group international,Ibid.
6 Republic of Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs, 2013, Education. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: http://mfa.gov.az/en/content/728 [Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
7 Coucil of Europe, European Charter for Regional or Minority Languages. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/home[Τελευταία πρόσβαση; 25.11.2018]
8 Council of Europe, 2016, Factsheet on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://www.coe.int/en/web/minorities/fcnm-factsheet[Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]
9Shiriyev,Zaur,2017, Betwixt and between: the reality of Russian soft-power in Azerbaijan, Heirich Böll Stiftung. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: https://ge.boell.org/en[Τελευταία πρόσβαση: 25.11.2018]