Πρόλογος - οι διμερείς σχέσεις Γερμανίας - Ελλάδας μετά την κήρυξη της 4ης Αυγούστου
Οι σχέσεις του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου με την ναζιστική Γερμανία υπήρξαν φαινομενικά εγκάρδιες σε όλη την διάρκεια της δικτατορίας. Η ιδεολογική συγγένεια των δύο καθεστώτων, τα εξωτερικά φασιστικά γνωρίσματα της 4ης Αυγούστου (φασιστικοί χαιρετισμοί, οργάνωση νεολαίας, εργατών κτλ.) αλλά και το γερμανόφιλο παρελθόν του Ιωάννη Μεταξά, δημιουργούσαν προϋποθέσεις σύσφιξης των διμερών σχέσεων και συνεργασίας.
Τον Σεπτέμβριο του 1936, ο ίδιος ο υπουργός προπαγάνδας Γκαίμπελς είχε κάνει επίσημη επίσκεψη στην Ελλάδα, κατά την οποία ήρθε σε επαφές με Έλληνες ιθύνοντες του καθεστώτος (Μεταξάς, Κοτζιάς) επιζητώντας στενότερη συνεργασία, ενώ δημοσίως προέβη σε δηλώσεις θαυμασμού του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, μεταφέροντας την άποψη του Χίτλερ ότι στις φλέβες των σύγχρονων Ελλήνων κυλάει τευτονικό αίμα, άρα υπάρχει συγγένεια μεταξύ των δύο λαών. Στους Ολυμπιακούς αγώνες του 1936 που έγιναν στην Γερμανία, για πρώτη φορά καθιερώθηκε η αφή της Ολυμπιακής φλόγας από την Ολυμπία, ενώ τα σχετικά προπαγανδιστικά γυρίσματα που κινηματογράφησε η περίφημη Λένι Ρίφενσταλ στην Ελλάδα, διαφήμισαν την Χώρα παγκοσμίως. Κατά την τριετία 1936-1939 αυξήθηκαν κατακόρυφα οι Ελληνικές εξαγωγές στην Γερμανία ιδιαίτερα στα καπνά τόσο, ώστε στα τέλη του 1938 η Γερμανία να είναι πλέον ο πρώτος εμπορικός εταίρος της Ελλάδας εκτοπίζοντας την Αγγλία από την θέση αυτή.
Όλες οι γερμανικές προσπάθειες να τεθεί η Ελλάδα στην σφαίρα επιρροής του άξονα έπεσαν στο κενό. Και αυτό γιατί η Αγγλία δέσποζε στην εσωτερική Ελληνική σκηνή χάρις την παρουσία του Βασιλιά Γεωργίου Β΄. Ο Γεώργιος κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Αγγλία είχε μεταβληθεί σε φανατικό οπαδό του μεγαλείου της Αγγλίας και κατά την διάρκεια της δεύτερης βασιλείας του ποτέ δεν αμφιταλαντεύτηκε. Επίσης ο Βασιλιάς είχε μια βαθιά απέχθεια τόσο για την ναζιστική Γερμανία όσο και για τον Χίτλερ προσωπικά, σε σημείο να μην τηρεί ούτε τα διπλωματικά προσχήματα τόσο κατά την επίσκεψη του Γκαίμπελς στην Ελλάδα, όσο και κατά το πέρασμα του από την Γερμανία σε ένα διεθνές του ταξίδι, όταν και αρνήθηκε να συναντήσει τον Γερμανό καγκελάριο παρά τις σχετικές προτροπές του Μεταξά.
Αλλά και ο Μεταξάς δεν αμφιταλατεύτηκε ποτέ υπέρ της Γερμανίας. Η εξωτερική του πολιτική, κάτω από το πέπλο της φαινομενικής ουδετερότητας και της ιδεολογικής συμπάθειας για τον Άξονα, υπέκρυπτε τον οριστικό και σταθερό προσανατολισμό της υπέρ της Αγγλίας. Το ημερολόγιο του Μεταξά, αλλά και όλα τα διεθνή έγγραφα το φανερώνουν αυτό χωρίς την παραμικρή εξαίρεση.
Αυτό φυσικά δεν είχε περάσει απαρατήρητο από την Γερμανία και την Ιταλία και καθώς πλησίαζε ο πόλεμος ενέτειναν τις πιέσεις τους έναντι του Μεταξά, αλλά και δρούσαν από το παρασκήνιο για μια πιθανή αποσταθεροποίηση του καθεστώτος του, που αντιλαμβάνονταν ότι αποτελούσε ένα αγγλικό προπύργιο. Οι πιέσεις αυτές είχαν κυρίως διπλωματικό χαρακτήρα και εξέφραζαν τον προβληματισμό των δύο δυνάμεων για τον δυισμό της Ελληνικής εξωτερικής πολιτικής (φαινομενική φιλία με τον Άξονα, μυστική ισχυρή συμμαχία με την Αγγλία). Ο Μεταξάς είχε εξελιχθεί σταδιακά στον σημαντικότερο πολιτικό αντίπαλο του Άξονα στην Ελλάδα, οπότε μια ανατροπή του καθεστώτος του, θεωρητικά ευνοούσε την Ιταλία και την Γερμανία.
Οι Γερμανόφιλοι και η συνομωσία για την ανατροπή του Μεταξά
Στο πλαίσιο αυτό δρούσαν κάποιες μικρές σκόρπιες ομάδες πολιτικών προσωπικοτήτων που είχαν ξεκάθαρο προσανατολισμό υπέρ της Γερμανίας και προσπαθούσαν να ανατρέψουν την 4η Αυγούστου ώστε η χώρα να στραφεί προς τον Άξονα.
Ο βασικός τους πυρήνας αποτελούταν από παλαιούς γερμανόφιλους από την εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν και υποστηρικτές του Μεταξά. Ο ισχυρότερος όλων ήταν ο απόστρατος αξιωματικός Θεόδωρος Σκυλακάκης, στενός συνεργάτης του Μεταξά από την εποχή του κινήματος Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου και φανατικός αντιβενιζελικός. Ο Σκυλακάκης υπήρξε στέλεχος των ”Ελευθεροφρόνων”, υπουργοποιήθηκε την 4η Αυγούστου αλλά αποπέμφθηκε τον Δεκέμβριο του 1936 ως μέλος συνωμοσίας κατά του καθεστώτος. Έκτοτε βρισκόταν σε συνεχή επαφή με την γερμανική πρεσβεία, αλλά και υπό την στενή της ελληνικής μυστικής αστυνομίας.
Άλλο κορυφαίο στέλεχος των συνωμοσιών ήταν φυσικά ο Θεόδωρος Τουρκοβασίλης, φανατικός γερμανόφιλος και υπαρχηγός των Ελευθεροφρόνων ως το 1935. Δραστήρια υπέρ της Γερμανίας κινούνταν παλαιοί αντιβενιζελικοί πολιτευτές όπως ο Πέτρος Ράλλης, ο Περικλής Ράλλης και ο Σωτήρης Γκοτζαμάνης που θα διοριστεί από τους Γερμανούς υπουργός επισιτισμού κατά την διάρκεια της Κατοχής.
Η κίνηση δεν θα είχε ελπίδα επιτυχίας αν δεν είχε εν ενεργεία αξιωματικούς μυημένους. Ο βασικός υποστηρικτής της ενέργειας ήταν ο υποστράτηγος Κωνσταντίνος Πλατής, ο οποίος προσχώρησε στην κίνηση, καθώς θεωρούσε μεγάλο σφάλμα την εναντίωση της Ελλάδας στον Άξονα. Η συνωμοσία εντάθηκε μετά την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και χρηματοδοτήθηκε από την Γερμανία μέσω του επιχειρηματία Έγκον Κοντουμάς που βρισκόταν στην Αθήνα. Το πλέον ανησυχητικό για τον Μεταξά ήταν η πληροφορία ότι η όλη συνωμοσία ήταν γνωστή τόσο στον Γενικό διοικητή Θράκης Περικλή Κάβδα, όσο και στον Κώστα Κοτζιά, τον στενότερο συνεργάτη του δικτάτορα, που φάνηκε ότι δελεάστηκε από την πιθανότητα να διαδεχθεί τον Μεταξά και να οδηγήσει την Ελλάδα στο πλευρό του Άξονα.
Ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης και η παρακολούθηση των αντιφρονούντων
Όλη η δραστηριότητα και οι συζητήσεις των εμπλεκομένων στην συνωμοσία γνωστοποιούνταν αμέσως στον Μεταξά από τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, υφυπουργό δημόσιας τάξης και άγρυπνο φρουρό της ασφάλειας του καθεστώτος. Ο Μανιαδάκης δεν ήταν μια τυχαία προσωπικότητα της 4ης Αυγούστου. Ως Λοχαγός πυροβολικού είχε συμμετάσχει και οριστεί φρούραρχος Κορίνθου κατά το κίνημα Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου και ήταν από τους λίγους που αντιστάθηκε ενόπλως στην πρόοδο των Βενιζελικών στρατευμάτων. Στην περίσταση εκείνη είχε σώσει τον Μεταξά από σύλληψη φυγαδεύοντας αυτόν και τους συνεργάτες του στην Πάτρα με ειδική αμαξοστοιχία, ενώ είχε τάξει τις δυνάμεις του στον Ακροκόρινθο όπου αντιστάθηκε μέχρι τέλους έχοντας πολλές απώλειες στο τμήμα που διοικούσε.
Μετά την απόταξη του, ασχολήθηκε με μεγάλη οικονομική επιτυχία στον τομέα ανέγερσης οικοδομών. Ήταν άνθρωπος της πιάτσας, ιδιαίτερα ευφυής, φανατικός αντιβενιζελικός και αντικομμουνιστής, αδίστακτος και προσωπικός οπαδός του Μεταξά. Όταν ανέλαβε καθήκοντα υφυπουργού δημοσίας τάξης ήρθε σε επαφή με Άγγλους ιθύνοντες, και προσχώρησε οριστικά στο στρατόπεδο των Άγγλων αν και υπήρξε γερμανόφιλος στο παρελθόν. Μια από τις πρώτες επιτυχίες του ήταν η πλήρης εξάρθρωση των παράνομων μηχανισμών του ΚΚΕ, κατόρθωμα όχι εύκολο, ενώ πρωτοστάτησε στην εκτόπιση των πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος ιδιαίτερα των βενιζελικών.
Ο Μανιαδάκης πληροφορούσε σχεδόν καθημερινά τον Μεταξά για τις δραστηριότητες των γερμανόφιλων, χάρις ένα ευρύ δίκτυο πληροφοριοδοτών που είχε αναπτύξει στην Αθήνα αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Όλοι οι γερμανόφιλοι παρακολουθούνταν στενά από την ασφάλεια και καταγράφονταν όλες οι κινήσεις και επισκέψεις τους στην γερμανική πρεσβεία, αλλά ο Μεταξάς δεν αναλάμβανε δράση εναντίον τους, καθώς η όλη υπόθεση έμοιαζε χωρίς δυναμική, οι συνωμότες δεν είχαν προχωρήσει σε κάποια δράση, ενώ δεν ήθελε να δυσαρεστήσει και την Γερμανία σε μια πολύ κρίσιμη συγκυρία. Πάντως σε πολλές εγγραφές του ημερολογίου, φαίνεται ότι ο Μεταξάς υπολόγιζε σοβαρά τους Γερμανόφιλους και του δημιουργούσε ανασφάλεια η δραστηριότητα τους.
Η εκδήλωση της συνωμοσίας και η ταχύτατη καταστολή της
Η εκδήλωση της συνομωσίας των Γερμανόφιλων εκδηλώθηκε στις 3 Ιουνίου 1940, όταν ο υπαρχηγός Γ.Ε.Σ. υποστράτηγος Κωνσταντίνος Πλατής ζήτησε επισήμως την αντικατάσταση του Παπάγου στην ηγεσία του στρατού, καθώς δήθεν είχε ενημερωθεί από διπλωματικούς κύκλους ότι δεν ήταν αρεστός στην Γερμανία.
Ο Παπάγος ενημέρωσε σχετικά τον Μεταξά, προσθέτοντας ότι θεωρούσε απίθανο η Γερμανία να εξέφραζε τέτοιου είδους απόψεις χωρίς να χρησιμοποιήσουν την επίσημη διπλωματική οδό. Αυτή ήταν η αφορμή που επιζητούσε ο Μεταξάς για να εκκαθαρίσει τους Γερμανόφιλους μια και καλή. Με μια σκληρή κίνηση μέσω των μηχανισμών του Μανιαδάκη, σάρωσε μέσα σε λίγες ώρες όλους τους συνωμότες.
Ο Πλατής τέθηκε σε διαθεσιμότητα υποβλήθηκε σε συνεχείς ανακρίσεις και εκτοπίστηκε, ενώ όλοι οι συνωμότες συνελήφθησαν εντός μιας ημέρας και εκτοπίστηκαν.
Ο Κοντουμάς εξαναγκάστηκε από την ασφάλεια να εγκαταλείψει την Ελλάδα ώστε να μην συλληφθεί και γίνει διπλωματικό επεισόδιο, ενώ ο Μεταξάς έκλεισε και τα γραφεία γερμανόφωνης εφημερίδας στην Αθήνα καθώς εκεί διεξάγονταν οι συζητήσεις για την συνωμοσία. Εκτοπίστηκαν ακόμη και στελέχη της νεολαίας της ΕΟΝ, ενώ σύμφωνα με τον Αμερικανό πρέσβη Μακ Βη μυημένος ήταν ο Στέφανος Στεφανόπουλος και ο απόστρατος συνταγματάρχης Δημήτρης Πολύζος. Ο Κοτζιάς παρουσιάστηκε στον Μεταξά και προέβη σε δηλώσεις απόλυτης αφοσίωσης στον ίδιο, αλλά ο Κεφαλλονίτης τις δέχθηκε με πικρία καθώς πλέον το γυαλί με τον παλαιό στενό του συνεργάτη είχε πλέον ραγίσει. Η κοινή γνώμη της εποχή δεν ενημερώθηκε ποτέ για την συνωμοσία, καθώς κάτι τέτοιο θα είχε αναμφίβολα διεθνείς περιπλοκές.
Στο διάγγελμα του για την επέτειο της 4ης Αυγούστου ένα μήνα μετά, ο Μεταξάς θα κάνει μια νύξη για ″παραπατήματα μερικών επιπόλαιων και ανόητων ανθρώπων” που προσπαθούσαν να αναδειχθούν προσφέροντας ″τας αηδείς αυτών υπηρεσίας” σε ξένους, εξαναγκάζοντας τον να τους καταστήσει ″αβλαβείς δια των πλέον επιεικών αστυνομικών μέτρων”.
Επίλογος
Οι Γερμανόφιλοι -πλην Κοτζιά και κάποιων άλλων κρατικών αξιωματούχων- παρέμειναν εξόριστοι μέχρι την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα όταν και απελευθερώθηκαν. Μετά τον θάνατο του Μεταξά επί πρωθυπουργίας Κορυζή, ο Πλατής επανήλθε στο στράτευμα και ορίστηκε επιτελάρχης στον τομέα της Ηπείρου με την σύμφωνη γνώμη του Παπάγου. Οι υπόλοιποι Γερμανόφιλοι είτε έγιναν υπουργοί κατοχικών κυβερνήσεων (Κοτζαμάνης, Πολύζος) είτε έλαβαν αξιώματα στην κατοχική κρατική μηχανή (Τουρκοβασίλης).
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η γερμανοφιλία στην Ελλάδα ποτέ δεν ήταν πλειοψηφική στην ελληνική κοινωνία. Ακόμη και στην εποχή του Εθνικού Διχασμού, η Γερμανία δεν απέκτησε μεγάλες συμπάθειες ανάμεσα στους Έλληνες, παρά την σκληρή αντιδημοφιλή πολιτική της Αντάντ έναντι της Ελλάδας την περίοδο 1916-17. Οι γερμανόφιλοι στην εξεταζόμενη εποχή ήταν πολύ λίγοι και χωρίς σοβαρές προσβάσεις στον στρατό και την κρατική μηχανή. Έτσι λοιπόν και οι προσπάθειες τους για ανατροπή του Μεταξά είχαν μηδενικές πιθανότητες επιτυχίας, καθώς η 4η Αυγούστου έλεγχε απολύτως το κράτος και τις υπηρεσίες.
Επίσης θεωρώ ότι κακώς η συγκεκριμένη κίνηση εντάσσεται και να αθροίζεται στην αντίδραση κατά του καθεστώτος, καθώς λίγη σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ του βενιζελικού κινήματος των Χανίων και μιας κίνησης για την ανατροπή της 4ης Αυγούστου ώστε να αλλάξει διεθνή προσανατολισμό η Ελλάδα.
Πηγές
Δημοσθένης Κουκουνας, Ιστορία της Κατοχής (τόμος Α΄), εκδόσεις ”Αντώνη Λιβάνη”
Σπυρίδων Μαρκεζίνης, Σύγχρονη πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, εκδόσεις Πάπυρος
Δημήτρης Κιτσίκης, Η Ελλάς της 4ης Αυγούστου και αι μεγάλαι δυνάμεις, εκδόσεις Ίκαρος
Δαφνής Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων (τόμος Β΄), εκδόσεις ”Κάκτος”
Επίμετρον - Οι σχετικές λιτές καταχωρήσεις στο ημερολόγιο του Ιωάννη Μεταξά
5 Ιουλίου 1940: Προς το παρόν ησυχία. Υποψίαι διά μερικούς αξιωματούχους - ένα Υπουργόν, ένα Ναύαρχον και ασφαλώς ένα Στρατηγόν και ίσως και άλλους - θέλοντας να εκμεταλλευθούν ιδιοτελώς την όψιμον γερμανοφιλίαν των. Αλλά πίσω έχει το αχλάδι την ουρά.
9 Ιουλίου 1940: [...] Ζήτημα Πλατή. Χθες είχα λάβει αποφάσεις βαρειές για τους Στρατηγούς. Σήμερα τις διώρθωσα.
12 Ιουλίου 1940: [...] Συνέχεια επεισοδίου Πλατή. Ζήτημα Παπάγου-Κορόζη.
13 Ιουλίου 1940: Ολόκληρη ημέρα ήσυχη, ατάραχη. Με μόνο μικροφήμες δυσαρέστους, σαν π.χ. μικροκίνησις Γκοτζαμάνη εις Μακεδονίαν - κ.τ.λ.
19 Ιουλίου 1940: [...] Εξηγήσεις Κοτζιά, δηλώσεις αφοσιώσεως. Αλλά... το γεγονός μένει.
9 Αυγ. 1940: Συνηθισμένη κατάστασις. Μαυρομιχάλης από καιρού διαδίδει δήθεν σχέσεις του με Βασιλέα. Προ δύο μηνών επλησίασε τους Γερμανούς. Τι παλιάνθρωπος!
10 Αυγ. 1940: [...] Λέγω εις Βασιλέα τα του Μαυρομιχάλη.
29 Αυγ. 1940: [...] Περί Τουρκοβασίλη: διέταξα την σύλληψιν και εξορίαν του.
5 Σεπτ. 1940: [...] Ζήτημα Πλατή με κάνει έξω φρενών.
16 Σεπτ. 1940: [...] Με εξενεύρισε Βερνάρδος που ήρθε με τον γερμανόπληκτον ντεφετισμόν και τον έδιωξα. Έπειτα τηλεγράφημα Μητσοτάκη ανοησία. Έπειτα Σπύρου Μπότσαρη αδιαντροπιά.
18 Νοεμ. 1940: [...] Συνωμοσία Μαυρομιχάλη-Στεφανοπούλου-Περ. Ράλλη-Πέτρου Ράλλη. Καταγγέλλεται από Τσουδερόν. Νομίζω ότι εις αυτό το ζήτημα έσπευσα.