Οι σφαγές των ναζί στην Κρήτη, ο Νίκος Καζαντζάκης και ένα χαμένο κείμενο

Ένα κείμενο χαμένο για δεκαετίες. Για 38 ολόκληρα χρόνια, ένα κείμενο ιστορικό ντοκουμέντο των μαύρων χρόνων της Γερμανικής κατοχής στη Κρήτη, ήταν χαμένο, αφού δεν μπορούσε να βρεθεί όσο κι άν αναζητήθηκε. Ο Νίκος Καζαντζάκης, που θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανεύρεσή του, δυστυχώς δεν βρισκόταν πια στη ζωή ήδη από το 1957. Εκείνος που με περισσή αγωνία το αναζήτησε, και ήξερε πως υπήρχε, ήταν ο Μανώλης Καρέλλης, όντας δήμαρχος Ηρακλείου.

Μετά από πολλές άκαρπες αναζητήσεις στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών όπου υπέθεταν ότι είχε παραδοθεί, το έτος 1983 και μάλιστα εντελώς τυχαία βρέθηκε ένα αντίγραφο του κειμένου αυτού, αποτελούμενο από 110 σελίδες στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ηρακλείου. Ήταν ένα αντίγραφο το οποίο είχε παραδώσει στο Μουσείο ο Παντελής Πρεβελάκης, για να συμπεριληφθεί στο αρχείο του Ν.Καζαντζάκη που φυλάσσεται στο Μουσείο. Ο Πρεβελάκης το κατείχε, καθότι ο Καζαντζάκης του είχε δώσει το κείμενο πριν πάρει τη τελική του μορφή, για να κάνει τις παρατηρήσεις του. Είχε τον τίτλο:’’ Έκθεσις της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη ‘’

Ο σκοπός της σύνταξης της έκθεσης

Η έκθεσις,όπως ονοματίστηκε το ιστορικό αυτό κείμενο, αποτελεί το προϊόν της έρευνας που διενήργησε μια τετραμελής επιτροπή η οποία συστήθηκε τον Μάιο του 1945, από τον υπηρεσιακό πρωθυπουργό Πέτρο Βούλγαρη, με αποστολή να περιοδεύσει την Κρήτη, και σε σύντομο χρονικό διάστημα, να διαπιστώσει και να περιγράψει τα γεγονότα με τις ωμότητες που είχαν διαπράξει οι Γερμανοί κατακτητές στο νησί. Για να διασφαλιστεί η εγκυρότητα των στοιχείων που θα εσυλλέγοντο, στην επιτροπή ορίστηκαν άτομα με αυξημένες δυνατότητες και κύρος.

Συντονιστής της επιτροπής ορίστηκε ο Νίκος Καζαντζάκης και μέλη ο Ιωάννης Καλιτσουνάκης εκ Χανίων και ο Ιωάννης Κακριδής και οι δύο καθηγητές φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και ως συνεπικουρούν μέλος ο διακεκριμένος φωτογράφος Κωνσταντίνος Κουτουλάκης, επίσης εκ Χανίων.

Πράγματι η επιτροπή ταξίδεψε στη Κρήτη και από τις 29 Ιουνίου έως και τι 6 Αυγούστου του 1945 ολοκλήρωσε το σκοπό της επίσκεψής της. Επισκέφθηκε 76 χωριά της Κρήτης, στο σύνολό τους, από αυτά που ονομάσθηκαν Μαρτυρικά και συνέλεξε με πολύ προσοχή και αντικειμενικότητα, στοιχεία που μαρτυρούσαν τις ωμότητες πoυ είχαν διαπράξει οι Γερμανοί κατακτητές.

Κάθονται καταγής μάλλον ανυποψίαστοι, φορώντας όλοι τους άσπρα πουκάμισα λές και ήταν Κυριακή και θα πήγαιναν στην εκκλησιά! Όμως οι εκτελεστές τους, ήδη ανέμεναν διαταγές!

Σκοπός της επιτροπής δεν ήταν να καταγράψει με ακρίβεια τα ιστορικά γεγονότα τα οποία συνέβησαν στο νησί τη περίοδο αυτή της κατοχής. Αυτό εξ άλλου είναι ένα επίπονο έργο, που επιτελείται από τους ιστορικούς και με καθορισμένη διαλεκτική μεθοδολογία. Η διεργασία απεικόνισης των ιστορικών γεγονότων διαρκεί μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε να μπορέσουν να έρθουν στο προσκήνιο όλες οι πληροφορίες για το πως και πότε ακριβώς συνέβησαν τα συγκεκριμένα αυτά γεγονότα. Αυτό θα μπορεί να πραγματώνεται, και μόνον τότε που θα έχουν αρθεί οι λόγοι που εμποδίζουν τις πληροφορίες αυτές να εκφραστούν αλλά και γενικότερα για να μπορέσει να υπάρξει ωρίμανση των σκέψεων και των εκπεφρασμένων εκδοχών.

Σίγουρα η επιτροπή κατάφερε στο σύντομο αυτό διάστημα των 40 ημερών της περιοδείας της να ασχοληθεί με τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ωμοτήτων που διαπράχθηκαν. Στόχος της Έκθεσης ήταν να χρησιμοποιηθούν τα πορίσματά της, ως τεκμήρια για την απαίτηση των πολεμικών αποζημιώσεων στις διεθνείς διαπραγματεύσεις με τους συμμάχους και στις οποίες συμμετείχε η χώρα μας.Γι αυτό τον λόγο ήταν και περιορισμένος ο χρόνος που έπρεπε να περαιωθεί αυτή η έρευνα.

Η περιοδεία της επιτροπής

Η τετραμελής επιτροπή περιόδευσε όλη τη Κρήτη και επισκεύθηκε 76 χωριά στο σύνολό τους από και όπου συνέλεξαν τις αναγκαίες πληροφορίες για τη σύνταξη της έκθεσης. Τα χωριά αυτά, τα επέλεξαν καθότι ήταν εκείνα στα οποία οι κατακτητές είχαν επιδείξει τη μεγαλύτερη αγριότητά τους. Ήταν από εκείνα που αργότερα ονομάστηκαν “Μαρτυρικά χωριά’’.

Η χρονολογική περιγραφή των εκτελέσεων και των καταστροφών

Στην έκθεση που συντάχθηκε, αναφέρονται τα χωριά χρονολογικά με τη χρονική στιγμή της καταστροφής τους, των εκτελέσεων των κατοίκων τους ή των υπόλοιπων αποτρόπαιων πράξεων που διαπράχθηκαν. Οι πρώτες καταγραφές ωμοτήτων αρχίζουν με τις εκτελέσεις αμάχων στις περιοχές των Χανίων και του Ρεθύμνου τις οποίες διέπραξαν οι κατακτητές από τις πρώτες ημέρες που έπεσαν οι αλεξιπτωτιστές στις 25 και 26 Μαϊου του ΄41 . Οι τελευταίες καταγραφές για τις άθλιες ενέργειες των Γερμανών, ήταν από την επιδρομή τους στα χωριά των Κεραμειών των Χανίων τον Νοέμβριο του ΄44 όπου κατέστρεψαν ολοκληρωτικά 6 χωριά.

Πως επέλεγαν οι Γερμανοί τα χωριά που θα εγκληματούσαν

Οι κατακτητές εφαρμόζοντας τις τακτικές της ναζιστικής τους θηριωδίας και έχοντες σαν βασική τους αρχή ότι δεν θα ανέχονταν την οποιαδήποτε αντίσταση του Κρητικού λαού, διέπρατταν τις ωμότητές τους κάθε φορά που αμφισβητούνταν η απόλυτη εξουσία τους. Με βάση τις φασιστικές αυτές θέσεις των υπανθρώπων αξιωματικών τους που διέτασσαν τις άθλιες αυτές ενέργειες, θα επιχειρήσουμε εντελώς σχηματικά μια κατηγοριοποίηση των αιτίων που οι άνανδροι αυτοί αξιωματικοί επέλεγαν κάθε φορά, ποια χωριά θα αφανήσουν και πόσους αμάχους, ακόμη γέροντες αλλά και γυναίκες θα εξόντωναν.

Πολλά χωριά δέχτηκαν τη βαρβαρότητα των Γερμανών περισσότερες από μια φορά, όπως ο Γαλατάς, ο Κακόπετρος, ο Αλικιανός, τα Ανώγεια, τα Βορίζια και άλλα, γιατί οι κατακτητές τα ενοχοποιούσαν για περισσότερες αιτίες. Η κατηγοριοποίηση αυτή νοείται ως εντελώς σχηματική, και σε καμιά περίπτωση δεν αρνούμαστε και άλλους λόγους που ώθησαν τους κατακτητές να προβούν στις αποτρόπαιες πράξεις τους.

Επίσης πιστεύουμε πως κάποια χωριά εμπίπτουν και σε άλλες κατηγορίες πέραν αυτής που εμείς θεωρήσαμε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο χαρακτηρισμός που ο ίδιος ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι αποδίδονταν από τους Γερμανούς στους Ανωγειανούς, ότι δηλαδή ήταν “όλοι αντάρτες’’, και γιαυτό κατέστρεψαν και ισοπέδωσαν όλα τα σπίτια του χωριού τους, στο σύνολό τους 940!

Τα γειτονικά χωριά της πτώσης των αλεξιπτωτιστών

Οι πρώτες εκτελέσεις έγιναν στα χωριά που γειτνίαζαν με τις περιοχές όπου έγιναν οι ρίψεις των αλεξιπτωτιστών. Ήταν για τα Χανιά, τα χωριά γύρω από το Μάλεμε όπου έπεσαν και οι πολλοί αλεξιπτωτιστές όπως και ολόκληρη η παραλιακή ζώνη από τον Ταυρωνίτη ως και το Γαλατά λίγο έξω από τη πόλη των Χανίων.

Όμοια για το Ρέθυμνο, η περιοχή που έπεσαν οι αλεξιπτωτιστές ήταν από την περιοχή του Λατζιμά στα ανατολικά και ως το υποτυπώδες χωμάτινο αεροδρόμιο της Πηγής και τον Αδελιανό κάμπο. Τα χωριά όπου προχώρησαν σε ομαδικές εκτελέσεις ήταν το Σταυρωμένο, το Χαμαλεύρι, το Αστέρι, το Παγκαλοχώρι αλλά και τα Μυσίρια και τα Περιβόλια, που ήταν οι ανατολικές συνοικίες της πόλης του Ρεθύμνου.

Τα χωριά που έτυχαν βαρβαρότητας

Περιοχές όπου είχαν αναπτυχθεί αντάρτικες ομάδες Εθνικής αντίστασης ήταν κυρίως γύρω από τους ορεινούς όγκους, στα Λευκά όρη, στο όρος Κέδρος στο Ρέθυμνο, στον Ψηλορείτη, και στις Δυτικές και νότιες πλαγιές της Δίκτης.

Η αιτιολογία των Γερμανικών επιδρομών, ήταν το ότι βοηθούσαν τις αντάρτικες ομάδες όπως και τις ομάδες των Εγγλέζων που συνέδραμαν την αντίσταση ή και ακόμη το ότι αρνιούνταν να καταδώσουν ότι γνώριζαν για τις ομάδες αυτές.

Τέτοια χωριά που υπέστησαν τις ωμότητές τους ήταν γύρω από τα Λευκά όρη, τα χωριά του Σελίνου, Κουστογέρακο, Μονή, Λιβαδάς και Τεμένια, τα Εννέα χωριά του Κισσάμου, ο Κακόπετρος, τα Φλώρια οι Λάκοι Κυδωνίας, όπως και τα χωριά των Κεραμιών, ο Καλλικράτης Σφακίων, αλλά και οι Αλώνες και η Καλή Συκιά του Ρεθύμνου.

Όμοια γύρω από τον Ψηλορείτη, ήταν τα χωριά Λοχριά, Βορίζια, Ζαρός, Κουρούτες, Πλατάνια, Πλάτανος, Ανώγεια, Σίσαρχα και άλλα. Ακόμη για τις δυτικές και νότιες πλαγιές της Δίκτης ήταν τα μαρτυρικά χωριά της Βιάνου, Άνω και Κάτω Βιάνος, Αμιράς, Βαχός, Άνω και Κάτω Σύμη, Κεφαλοβρύση, Κρεββατάς, Άγιος Βασίλειος, όπως και τα γειτονικά Λασιθιώτικα, Γδόχια, Μύρτος, Μάλλες, Ρίζα, Kαλάμι, Χριστός, Μύθοι, Παρσάς, Μουρνιές και άλλα.

Σε αυτή τη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και χωριά της Νότιας Κρήτης όπου κατηγόρησαν τους κατοίκους τους , ότι συνέδραμαν τα Εγγλέζικα υποβρύχια που ερχόταν από τη Β.Αφρική. Τέτοια ήταν η Σούγια, το Ροδάκινο, η Αγία Γαλήνη, ο Κερατόκαμπος και η Άρβη.

Σαμποτάζ

Ακόμη ήταν και εκείνα τα χωριά που έτυχαν αντιποίνων εξ αιτίας σαμποτάζ που έγιναν εναντίον Γερμανικών περιπόλων σε κοντινές τους περιοχές. Ένα από αυτά, και από τα πιο μαρτυρικά ήταν η Κάνδανος, που την κατέστρεψαν ολοκληρωτικά επειδή οι κάτοικοί της εκτύπησαν μια Γερμανική περίπολο στο κοντινό φαράγγι.

Επίσης άλλα χωριά που υπέστησαν ωμότητες εξ αιτίας σαμποτάζ εναντίον Γερμανικών περιπόλων ήταν η Κοξαρέ και η Λούτρα του Ρεθύμνου, καθώς και τα χωριά των Χανίων, όπως τα Φλώρια, ο Κακόπετρος, τα Ρούματα, η Μαλάθυρος ,οι Καλάθαινες ,το Σιρικάρι, η Ποταμίδα, τα Παπαδιανά, οι Λουσακιές, η Κεραμωτή, τα Χαιρετιανά,τα Τσουρουμάνια , ο Αγ.Κυρ-Γιάννης, το Αμυγδαλοκεφάλι, ο Αερινός, ο Σαμωνάς και τα Νοπήγια.

Μάλιστα τα χωριά Λίμνη και Κούνενι “κατεστράφησαν εκ θεμελίων καέντα’’, σύμφωνα με την εξιστόρηση του Καζαντζάκη. Με την ίδια αιτιολογία προχώρησαν σε ομαδικές εκτελέσεις στα χωριά Καστέλλι Πεδιάδος, Μοίρες, Γέργερη, Πλώρα, Σωκαράς και Γρηγοριά, όπως και στα Σκούρβουλα και στις Καμάρες τα οποία και κατέστρεψαν.

Μια από τις πιο επιτυχημένες ενέδρες ανταρτών ήταν και εκείνης της “Δαμάστας’’, από ομάδα Ανωγειανών ανταρτών. Ως αντίποινα για αυτήν έκαμαν επίσης ομαδικές εκτελέσεις στα χωριά Καμαριώτης, Καμαράκι, Χώνος, Θεοδώρα, Γαράζο, και βεβαίως στα χωριά Δαμάστα, Σείσαρχα και Ανώγεια τα οποία και κατέστρεψαν ολοσχερώς.

Από τις τελευταίες ωμότητες που διέπραξαν οι Γερμανοί τον Νοέμβριο του 1944, ήταν στα χωριά των Κεραμιών στα Χανιά, με την αιτιολογία ότι συνέδραμαν τους αντάρτες που λημέριαζαν στα γύρω υψώματα. Μ’ αυτή τους την πρόφαση πυρπόλησαν και κατέστρεψαν τα χωριά, Παναγιά, Λούλος, Άγιος Γεώργιος, Γερόλλακος, Κάμπος, Αχλαδές, Αλετρουβάρι, Κατοχώρι. Σε αυτά εκτέλεσαν πολλούς κατοίκους των, όπως και επίσης πολλούς εξόρισαν στα ναζιστικά στρατόπεδα στη Γερμανία.

Τα χωριά στη διαδρομή της απαγωγής του Κράιπε

Στην τρίτη κατηγορία των κατεστραμμένων και ισοπεδωμένων χωριών, που ίσως ήταν και η πιο τραγική, ανήκουν τα χωριά που θεωρήθηκαν πως ήταν στη διαδρομή που ακολούθησαν οι απαγωγείς του στρατηγού Κράιπε. Η διαδρομή ξεκίνησε από το χωριό Γενή Γκαβέ του Μυλοποτάμου, όπου και εγκαταλείφθηκε το αυτοκίνητο του Γερμανού στρατηγού, και διαμέσου της νοτιοδυτικής πλευράς του Ψηλορείτη, πέρασε στις βορινές πλαγιές του βουνού του Κέντρους στο Αμάρι, και στη συνέχεια στις νοτικές του πλαγιές ως το χωριό Σαχτούρια και το παραλιακό χωριό Ροδάκινο, από όπου και φυγαδεύτηκε με υποβρύχιο στην Αίγυπτο.

Από τα πρώτα αυτά χωριά που καταστράφηκαν για αυτό το λόγο και έγιναν και ομαδικές εκτελέσεις των ανδρών τους, ήταν οι Καμάρες, το Μαγαρικάρι, η Λοχριά , το Άνω Μέρος, Το Καρδάκι, ο Σμιλές,οι Γουργούθοι, οι Βρύσες, το Γερακάρι, οι Δρυγιές, η Κρύα Βρύση και τα Σαχτούρια.

Ο νομός Λασιθίου

Η επιτροπή σημειώνει επίσης, ότι οι ωμότητες στον νομό Λασιθίου ήταν πολύ λιγότερες καθότι το Λασίθι είχε εκχωρηθεί στους Ιταλούς και οι οποίοι ήταν πολύ ηπιότεροι στη συμπεριφορά τους. Χαρακτηριστικά, στην Έκθεση αναφέρεται πως από τούς 182 εκτελεσθέντες κατά την Διοίκηση χωροφυλακής Λασιθίου, οι 22 μόνον είχαν εκτελεσθεί από Ιταλούς. Πέραν των χωριών που γειτόνευαν με τα χωριά της Βιάννου που κατεστράφησαν τις ίδιες ημέρες μαζί με αυτά, ωμότητες και εκτελέσεις διαπράχθηκαν στη Σητεία, στη Μαρωνιά, στις Λιθίνες, στο Ψυχρό και στο Μοναστήρι του Τοπλού όπου μετά από τη φυλάκισή τους στις φυλακές Αγιάς Χανίων εκτελέσθηκαν ο Ηγούμενος, τρεις ιερομόναχοι και δύο γυναίκες.

Οι ωμότητες

Οι κατακτητές διέπραξαν τις ωμότερες πράξεις των ομαδικών εκτελέσεων ανδρών αλλά και γυναικών. Αναφέρονται όμως και εκατοντάδες μεμονωμένες εκτελέσεις ανδρών, γυναικών, γερόντων, γεροντισσών, αναπήρων αλλά ακόμη και παιδιών. Επίσης, υπήρξαν και περιπτώσεις πυρπόλησης γυναικών ζωντανών όπως στο χωριό Καλή Συκιά Ρεθύμνου.

Παραδόξως όπως αναφέρεται στην έκθεση, λίγοι βιασμοί και ατιμώσεις γυναικών καταγγέλθηκαν στην επιτροπή. Πέραν βέβαια των δολοφονιών,οι κατακτητές διέπρατταν και όποιες άλλες βάρβαρες πράξεις θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. όπως ήταν οι καταστροφές και οι πυρπολήσεις σπιτιών και κτιρίων, εκκλησιών, σχολείων αλλά και κοινοτικών ιατρείων. Επίσης κατέστρεψαν μέρος από μερικά μουσεία, όπως της Κισσάμου των Χανίων, του Ηρακλείου αλλά και αρχαιολογικούς χώρους. Επίσης υφήρπασαν και εφυγάδευσαν στην Γερμανία, πολλούς αρχαιολογικούς θησαυρούς και συλλογές. Επιπλέον διενήργησαν και πολλές παράνομες αρχαιολογικές ανασκαφές.

Οι εγκληματίες πολέμου

Η επιτροπή αποφάνθηκε ότι με απλές καταγγελίες των πολιτών που συνέλεγε δεν μπορούσαν να στοιχειοθετηθούν νομικά στηριγμένες κατηγορίες κατά συγκεκριμένων προσώπων για εγκλήματα πολέμου,και γιαυτό χαρακτηριστικά αναφέρουν: “Δι΄αυτόν τον λόγον η Κυβέρνησις εις την επιθυμίαν της να καταμάθη τους κυριωτέρους εγκληματίας της Κρήτης σκόπιμον θα ήτο να απευθύνετο προς τας στρατιωτικάς και αστυνομικάς αρχάς ως και εις τους αρχηγούς των κατά την κατοχήν δρασάντων ανταρτικών ομάδων οίτινες ασφαλώς θα κατέχουν ακριβεστέρας πληροφορίας. Ημείς θ΄αναφέρομεν εδώ ολίγα μόνον, χωρίς να εγγυώμεθα απολύτως διά την ακρίβεια των δοθέντων εις ημάς ονομάτων’’.

Έτσι προχωρούν στην αναφορά 26 ονομάτων Γερμανών αξιωματικών και υπαξιωματικών καθώς και 2 Ιταλών που τους καταγγέλθκαν ότι προέβησαν στη διάπραξη ωμοτήτων.

Σε αυτούς που αναφέρονται, είναι ο στρατηγός Student, ο οποίος υπέγραψε την καταστροφή της Κανδάνου, ο διαβόητος επίσης στρατηγός Andre στρατιωτικός διοικητής του Φρουρίου Κρήτης, ο ταγματάρχης Muller, οι λοχαγοί Nieber, Ad.Gose, Georg. Sena, οι υπολοχαγοί Gromman, Ant. Lassitz, Willy Hartmann, ο αρχίατρος Berger, o γεωπόνος Wachter και ο Paul Leisering, που κατηγορούνταν για πολλούς βασανισμούς και φόνους στις φυλακές της Αγιάς.

Οι Rich, Sander, Lud. Deig, που έδρασαν στην επιδρομή στου Αλικιανού. Επίσης, ο ανθυπασπιστής Kuno Graf,καθώς και οι επιλοχίες Paul Prinz, Alois Kriwan,Josef Marchal,Herbert Lieman, Helmut Kluck, Richard Muller, καθώς και o επωνομαζόμενος επιλοχίας ‘’Σήφης ‘’φρούραρχος στο χωριό Γενή Γκαβέ Μυλοποτάμου.

Ακόμη ο διαβόητος επιλοχίας Herbert Schubert o οποίος δρώντας παραστρατιωτικά είχε στρατολογήσει και ντόπιους φιλοναζιστές τους “Σουμπερίτες’’ και διέπραξαν τρομερά εγκλήματα στην Καλή Συκιά Ρεθύμνου, στον Καλλικράτη και στο Μουρί Σφακίων και αλλού.

Επίσης ο λοχίας Henrich Kuze καθώς και οι στρατιώτες Edmound Kerman όπως και ο επωνομαζόμενος Αιμίλιος αγνώστων λοιπών στοιχείων. Από τους Ιταλούς αναφέρονται, ο υπολοχαγός Λέοντας Ρενιέρι και ο Νταβάνα.

Το μίσος των Γερμανών

Στον επίλογό της, η επιτροπή αφηγείται: ΄΄Το βέβαιον είναι ότι το μίσος των Γερμανών το εδοκίμασεν ιδιαιτέρως η Ελληνική Μεγανόνησος. Δεν υπάρχει πόλις ή χωρίον που να μην εληστεύθη, να μην ηγγαρεύθη, να μην πενθεί ολίγους ή πολλούς τυφεκισμένους και ομήρους αποσταλέντας εις την Γερμανίαν.’’

‘’Η Βράκα’’

Και η πικρή αφήγηση συνεχίζεται: Χιλιάδες όλαι κατοίκων - άνδρες, γέροντες, γυναίκες, και παιδιά - έζησαν επί έτη εις σπήλαια. Και αλίμονον εις όποιον έφερε το εθνικόν ένδυμα. Η ‘’βράκα’’ ήτο πάντοτε επιβαρυντικόν στοιχείον’’!

Οι ιερείς με τα πιστόλια ανά χείρας

Όμως η επιτροπή εκθειάζει και με τον πιό ζωηρό τρόπο την ανδρεία που εξεδήλωσαν οι Κρήτες απέναντι στους κατακτητές αναφέροντας χαρακτηριστικά : “Περισσότερον από όλα όμως, το μίσος των κατακτητών, εξήπτετο από την αδάμαστον στάσιν του Κρητικού λαού, από της πρώτης ημέρας της κατοχής μέχρι της τελευταίας.......Χαρακτηριστικόν είναι ότι εις τον αγώνα έλαβον μέρος και οι ιερείς και αι γυναίκες και τα παιδιά ακόμη. Οι ιερείς επολέμησαν και κατά την εισβολήν και κατά την διάρκεια της κατοχής, αντεστάθησαν είς τάς εκάστοτε αξιώσεις του κατακτητού και παρηγόρησαν τους χειμαζόμενους πληθυσμούς. Εις το φαράγγι της Καντάνου επολέμησαν σχεδόν όλοι οι ιερείς του Σελίνου με τα πιστόλια ανά χείρας’’!

Πηγή: Εκθεσις της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη, Αθήνα 1945, ανατύπωση Ηράκλειο 1983.