Κανείς ποτέ δεν γνωρίζει αν η εποχή στην οποία ζει είναι Χρυσή ή όχι. Θα την ονομάσουν Χρυσή ή όχι οι μεταγενέστεροι. Εν μέσω διαφωνιών. Όπως με τους 7 Σοφούς και τα 7 Θαύματα.
Δεν ξέρω αν έχουμε Σοφούς σήμερα, πάντως θαύματα δεν έχουμε! Είναι εκπληκτικό πόσο οι σκέψεις των αρχαίων προγόνων μας ταιριάζουν στην σημερινή Ελλάδα. Αλλά και σε άλλους λαούς όπου οι δικοί τους ”Σοφοί” χρησιμοποιούν αρχαία ελληνικά ρητά. Όπως κάνουν οι Γάλλοι για παράδειγμα, που τους ακούω συχνά. Έτσι κι’αλλιώς όλοι οι λαοί του κόσμου έχουν λίγο ως πολύ τις ίδιες παροιμίες.
Οι δικοί μας Σοφοί ήταν του 7ου και 6ου αιώνα π.Χ. κα ονομάστηκαν 5 ή 6 αιώνες αργότερα. Κυρίως από τους Αλεξανδρινούς όπου είχαν καταφύγει πολλοί Αθηναίοι διανοητές. Έπρεπε φαίνεται να κατασταλάξει πρώτα η επιλογή, να συμφωνήσουν όλοι, τουλάχιστον οι περισσότεροι. Γι′ αυτό άλλωστε, από καιρό σε καιρό, βγάζουν ένα Σοφό από τη λίστα και βάζουν κάποιον άλλον! (Όχι βέβαια για πολιτικούς λόγους, όπως θα γινόταν σήμερα…).
Και πώς γίνεται κανείς σοφός; Επισήμως Σοφός; Μ′ αυτά που έγραψε; Όχι αναγκαστικά. Ο Σόλων ναι, αν και δεν ήταν από τους ”μόνιμους” στη λίστα. Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης ανήκουν στους Σοφούς; Όχι βέβαια. Αν είσαι ήδη ενάρετος, για να γίνεις σοφός αρκεί να έχεις πει μερικές σοφίες! Αλλά σύντομες, όπως το ”γνώθι σ′ αυτόν” (που αποδίδεται και στον Χίλωνα (ή Χείλωνα) τον Λακεδαιμόνιο και στον Θαλή τον Μιλήσιο και στον Σόλωνα! Ιδού ένα ακόμα πιο σύντομο, το ”μηδέν άγαν” (που αποδίδεται και στον Χίλωνα και στον Θαλή). Θα ‘λεγε κανείς πως τα αποφθέγματα αυτά είναι σοφίες και γιατί είναι σύντομα! Με δυο λέξεις. Άλλο αν σε αναστατώνουν για μέρες και δεν σ’ αφήνουν να κοιμηθείς.
Οι Σοφοί δεν πρέπει να είναι λοιπόν μόνο ενάρετοι αλλά και βραχύλογοι, όπως ελέγετο. Ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος το έλεγε πιο πατριωτικά: ”το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν”. Βέβαια μερικά σοφά γνωμικά βρέθηκαν γραμμένα πάνω σε ναούς, όπως το ”μηδέν άγαν” και το ”γνώθι σ′ αυτόν” που βρέθηκαν στον Πρόναο του Απόλλωνα, στους Δελφούς. Αλλά κανείς δεν ξέρει ποιος τα έγραψε και ποιος ακριβώς τα είπε. Βέβαια το να μαθαίνεις στη νεολαία ”μηδέν άγαν” (να μην κάνει υπερβολές!) θα βοηθήσει να έχουμε λιγότερες σπασμένες βιτρίνες. Οι κουκουλοφόροι θα πρέπει να μυηθούν στα αρχαία ελληνικά. Αν ο Θαλής δεν είπε το ”μηδέν άγαν” είπε τουλάχιστο το ″μέτρω χρω”: πρέπει να βάλετε κάποιο μέτρο, παιδιά!
Ανάμεσα στου 7 Σοφούς βάζουν συχνά και τον Ανάχαρση, Σκύθη πρίγκιπα ελληνικής καταγωγής - εκ μητρός- και ελληνολάτρη. Ήρθε στην Αθήνα για ένα μακρό διάστημα, φιλοξενούμενος του Σόλωνα. Ο οποίος και τον πολιτογράφησε Αθηναίο. Ο λόγος που τον βάζουν στη λίστα των Σοφών είναι γιατί ήταν ίσως ο σοφότερος όλων! Ο λόγος που το βγάζουν; Από σκέτο ρατσισμό! Εμοί μεν όνειδος η πατρίς, συ δε τη πατρίδι, είπε σε κάποιον που τον ειρωνεύτηκε για την σκυθική του καταγωγή (”για μένα είναι ντροπή η πατρίδα μου ενώ εσύ είσαι ντροπή για τη δικιά σου”|)!
Δεν μάσαγε τα λόγια του ο Ανάχαρσις κι′ έλεγε πικρές αλήθειες. Όχι μασημένες και προφανείς παραινέσεις. Ο Σόλων τον πήγε στην Εκκλησία του Δήμου. Όταν έληξαν οι λόγοι και οι ψηφοφορίες, πώς σου φάνηκε, τον ρώτησε ο Σόλων. ”Αυτό που μου κάνει εντύπωση στους Έλληνες - είπε ο Ανάχαρσις - είναι ότι δίνουν αγώνα οι ικανότεροι για να πείσουν τους παρευρισκόμενους αλλά τελικά τις αποφάσεις τις παίρνουν οι χειρότεροι!” Δεν ήταν καλός ο νόμος που ψήφισαν; Τον ρωτάει ο Σόλων. ”Ο νόμος είναι σαν τον ιστό της αράχνης -απάντησε ο Ανάχαρσις- οι μικρές μύγες πιάνονται, ενώ οι μεγάλες σχίζουν το δίχτυ και διαφεύγουν”!.
Για μένα τα γνωμικά τα πιο ουσιαστικά είναι τα πιο ποιητικά. Όπως ”το ωραιότερο από όλα είναι ο κόσμος, γιατί είναι έργο θεϊκό” που είπε ο Θαλής (κάλλιστον κόσμος, ποίημα γαρ θεού). Εξάλλου ”κόσμος” σημαίνει κόσμημα. Πολύ εύκολα το ξεχνάμε. Ιδιαίτερα σήμερα που όλοι θέλουν να γίνουν πρωθυπουργοί. Αλλά κουβέντα για το κλίμα!
Ένα άλλο από τα υπερβατικά του Θαλή: ”Σε τίποτα δεν διαφέρει ο θάνατος από τη ζωή” (ουδέν τον θάνατον διαφέρει του ζειν). Μου φαίνεται πως ο Θαλής ο Μιλήσιος ήταν ο σοφότερος απ′ όλους. ”Ευτυχισμένος, μας λέει, είναι ο υγιής στο σώμα, εφευρετικός στο μυαλό και εραστής της μάθησης (ευδαίμων, ο το μεν σώμα υγιής, την δε ψυχήν εύπορος, την δε φύσιν ευπαίδευτος).
Ευδαίμων ήταν σίγουρα ο ίδιος ο Θαλής, που ήταν εφευρετικότατος. ο Κροίσος τον είχε πάρει μαζί του σε μια εκστρατεία του εναντίον του Πέρση βασιλιά Κύρου Β‘, το 550 π.Χ.. Αλλά όταν βρέθηκε μπροστά σ’ ένα άγριο ποτάμι απλησίαστο, είπε ας γυρίσουμε πίσω. ”Ένα λεπτό”, του λέει ο Θαλής, Έβαλε τους στρατιώτες να ανοίξουν μια δεύτερη κοίτη στο ποτάμι, το νερό ησύχασε και ο στρατός πέρασε ″αβρόχοις ποσίν”. Από τότε έμεινε αυτή η φράση που συνεχίζουμε να τη λέμε ακόμα και σήμερα: “Xωρίς να βρέξουν τα πόδια τους!”*
Είναι πάντα πολλοί οι Έλληνες που ανιχνεύουν τις ”καταβολές της φυλής. Της Χρυσής εποχής… Από μεράκι. Δεν έχει το ίδιο μεράκι ο ευρύτερος πληθυσμός, αν κρίνουμε από τον όγκο των λαϊκών εκδόσεων και προγραμμάτων του τηλεμπορίου. Και όταν οι καημένοι οι δάσκαλοι ρωτούν ποιος είπε ”γελά δ′ ο μωρός καν τι μη γελοίον ει” (γελάει ο βλαξ ακόμα και σε ότι δεν είναι γελοίο). Ο μαθητής απαντά: ο Παττακός! Όχι παιδί μου, το είπε ο Πιττακός ο Μυτιληναίος. Ξέρεις τι θα πει; Ναι, λέει ο μαθητής: Γελάει το μωρό, κάνε το να μη γελάει! (Ειπώθηκε σ′ ένα Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης). Ο δάσκαλος θυμάται και την άλλη φράση του Πιττακού ″Βαρύ πράγμα η αμορφωσιά” (Βαρύ απαιδευσία), απογοητεύεται και δεν διακινδυνεύει να πάει σε πιο βαθειά νερά. ”Τα πιο ασφαλή πλοία, είναι τα αραγμένα!” όπως είπε κι′ ο Ανάχαρσις, όταν τον ρωτήσανε ποια είναι τα πιο ασφαλή…