«Με τες εκτεταμένες επικράτειες, / με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών» (Κ. Καβάφης, “Στα 200 π. χ”).
Αλήθεια πόσο υπερήφανος θα αισθανόταν σήμερα ο Καβάφης για την σύγχρονη Ελλάδα και τον Ελληνισμό ως ιδέα και Πολιτισμό; Πόσο δικαιωμένος θα ένιωθε για όσα υπερηφανευόταν για τον Ελληνισμό της Ελληνιστικής Περιόδου; Μπορεί η σημερινή Ελλάδα να στοχεύει ως κράτος, λαός, πολιτισμός και κοινωνία σε αυτό που ύμνησε ως κατάκτηση και κατόρθωμα του Ελληνισμού κατά την Ελληνιστική περίοδο;
Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα προϋποθέτει την βαθιά γνώση τόσο της καβαφικής ποίησης (ειρωνεία, διδακτισμός, νοσταλγική μετατόπιση ή περιήγηση στο χρόνο και το χώρο …) όσο και των σύγχρονων παγκόσμιων δεδομένων σε συνδυασμό με την ιστορική πορεία των Ελλήνων.
Οι “στοχαστικές προσαρμογές”, o πολιτισμικός συγκρητισμός της Ελληνιστικής περιόδου, η πολυφυλετική συνύπαρξη των κατοίκων των ελληνιστικών βασιλείων (Μεσοποταμία. Αίγυπτος…), η πολυφωνικότητα και γενικότερα οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι εκείνα τα στοιχεία που ύμνησε ο Καβάφης.
Με βάση τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσε κάποιος μελετητής του καβαφικού έργου να κατατάξει τον δημιουργό του στους Παγκόσμιους λογοτέχνες, αφού οι ιδέες που αναδύονται από τα ποιήματά του υπερβαίνουν τα στενά όρια του κράτους ή του έθνους, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα.
Σχετικά με την παγκοσμιότητα του Καβάφη ο Διονύσης Καψάλης επισήμανε με έμφαση:
“ Αν το ζητούμενο είναι η πολυπολιτισμική κοινωνία, θα τη βρούμε στον Καβάφη. Αν είναι ο συγκρητισμός, ασφαλώς και θριαμβεύει στον Καβάφη. Αν είναι η πλάνη της εθνικής συνείδησης μέσα στη φαντασμαγορία της αυτοκρατορίας, δεν θα βρούμε αρμοδιότερο ποιητή από τον Καβάφη. Αν είναι ο μειονοτικός λόγος, σίγουρα θα τον ακούσουμε να διατρανώνει την υπόγεια κυριαρχία του στον Καβάφη”.
Ο Κοσμοπολιτισμός του Καβάφη
Ο Καβάφης στο ποίημα “Στα 200 π.χ.” λειτουργώντας ως ένας Έλληνας εκπρόσωπος των Ελληνιστικών βασιλείων προβάλλει με υπερηφάνεια τις κατακτήσεις και τα επιτεύγματα των Ελλήνων μετά την εκστρατεία και το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου. Ο ποιητής δεν εστιάζει μόνο στις εδαφικές κατακτήσεις αλλά καυχιέται και για το νέο πολιτιστικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε από το ελληνικό στοιχείο.
“Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, /…βγήκαμ’ εμείς, / ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας”.
O Καβάφης συνειδητά αποφεύγει την λεπτομερή καταγραφή των στρατιωτικών επιτυχιών του Μ. Αλεξάνδρου και εστιάζει εμφαντικά στα νέα πολιτισμικά δεδομένα που προέκυψαν από την θριαμβευτική πορεία ων Ελλήνων στο χώρο της Ασίας. Εξαίρει την πολυφυλετική συνύπαρξη στα ελληνιστικά βασίλεια, που λειτουργεί ως κάτοπτρο των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών.
Σε αυτές τις κοινωνίες δεσπόζoυν ο συγχρωτισμός των διαφορετικών στοιχείων (εθνικών, γλωσσικών, θρησκευτικών…) καθώς και ο σεβασμός και η ανεκτικότητα στο διαφορετικό και το αντίθετο. Η ετερότητα-ετερογένεια των διαφόρων μειονοτικών ομάδων ή εθνοτήτων προβάλλεται ως φυσικό δικαίωμα και γονιμοποιό στοιχείο.
“Εμείς, οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς, / οι Σελευκείς, κ’ οι πολύάριθμοι / επίλοποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας, / κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι’ όσοι άλλοι” (Στα 200 π.χ.) // ”Είμεθα ένα κράμα εδώ, / Σύροι, Γραικοί, / Αρμένιοι, Μήδοι” (Εν πόλει της Οσροηνής).
Οι Στοχαστικές Προσαρμογές
Η πληθυσμιακή ετερογένεια - και όχι μόνον-των ελληνιστικών βασιλείων ανέδειξε το μεγάλο βαθμό προσαρμοστικότητας του ελληνικού στοιχείου - σε όλες τις εκφάνσεις του - στα νέα δεδομένα που προέκυψαν από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στο χώρο της Ανατολής.
Ειδικότερα τονίζει τη δυναμική του ελληνικού πνεύματος που κατόρθωσε να διαδώσει τα υγιή στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού χωρίς να παραβλέπει και τα δημιουργικά στοιχεία του ιθαγενούς στοιχείου (πολιτισμός της ανατολής) μέσα από την πρόσμειξη των διαφορετικών στοιχείων (γλωσσικών, θρησκευτικών…). Έτσι με οδηγό τον θρησκευτικό συγκρητισμό δημιουργήθηκε για την εποχή εκείνη και στο χώρο της ανατολής, αυτό που σήμερα ονομάζουμε “πολυπολιτισμική κοινωνία”.
Η ευελιξία του ελληνικού στοιχείου το βοήθησε να προβεί με αποτελεσματικό τρόπο στις αναγκαίες “στοχαστικές προσαρμογές” και να πετύχει τη σύνθεση των διαφορετικών στοιχείων. Αποτέλεσμα αυτών των προσαρμογών η ανάδυση και ανάδειξη ενός “καινούριου κόσμου” που διακρίνεται για την ποικιλότητα των στοιχείων του και την ειρηνική συνύπαρξή τους. Μία σύνθεση αλλότριων στοιχείων που συνυπάρχουν με έναν υγιή και δημιουργικό τρόπο υπακούοντας στο διαχρονικό Εγελιανό σχήμα και συμπαντικό νόμο της διαλεκτικής: Θέση > Αντίθεση > Σύνθεση.
Το επίτευγμα-καύχημα αυτό του ελληνιστικού κόσμου μπορεί να προβληθεί και ως πρόταση για τις σύγχρονες κοινωνίες. Κοινωνίες που κάτω από το βάρος των νέων αναγκαιοτήτων, που επιβάλλουν οι σύγχρονες συνθήκες ( οικονομικές, κοινωνικές…), καθίστανται ανοιχτές και ανεκτικές.
Ο ασύνορος κόσμος προϋποθέτει και επιβάλλει τη δημιουργική σύνθεση των διαφόρων ιδιαιτεροτήτων (γλωσσικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών…) που ενυπάρχουν σε κάθε εθνική ή φυλετική κοινότητα. Αυτό συνιστά ένα δύσκολο εγχείρημα γιατί προϋποθέτει την πνευματική και κοινωνική ανεκτικότητα μπροστά στο όραμα μιας κοινωνίας όπου το διαφορετικό θα αντιμετωπίζεται ως μία πρόκληση κατανόησης και συνεργασίας και όχι ως κάτι επικίνδυνο για την “καθαρότητά” μας (εθνική, φυλετική…).
Η ποικιλομορφία, ο σεβασμός στο διαφορετικό και η σύνθεση των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων αποτελούν “κατηγορική προσταγή” για την επιβίωση του σύγχρονου κόσμου.
Η Ελληνική Λαλιά
“Και την κοινήν Ελληνική Λαλιά / ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς” («Στα 200 π.χ.).
Ο ποιητής Καβάφης δεν καυχιέται μόνον για τις “στοχαστικές προσαρμογές” αλλά και για την Ελληνική Γλώσσα που αποτελεί το καύχημα και τη δόξα του Ελληνισμού στην διαχρονική του πορεία. Αυτή η γλώσσα αποτέλεσε το πυρηνικό στοιχείο για την διατήρηση της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων στα ελληνιστικά βασίλεια, αλλά και το όργανο για την μορφοποίηση και εξωτερίκευση των νέων ιδεών που ανθοφόρησαν στις πολυφυλετικές κοινωνίες της ελληνιστικής περιόδου.
Σε αυτό το νέο πολιτιστικό τοπίο των ελληνιστικών χρόνων, όπου οι στοχαστικές προσαρμογές επώασαν τον καινούριο κόσμο, κάποιοι απουσίαζαν (Λακεδαιμόνιοι). Σε κάθε εποχή κάποιοι απουσιάζουν γιατί αδυνατούν να κατανοήσουν τα νέα ρεύματα και μένουν αγκυλωμένοι στο παλιό και τρέφονται μόνον από τη δόξα του παρελθόντος και από τα ιδεολογήματα της εθνικής και πολιτιστικής καθαρότητας. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο ποιητής ειρωνεύεται με καυστικό τρόπο τη στάση των απόντων Λακεδαιμονίων. Μία ειρωνεία που έγινε ειρωνικό σχόλιο στις μέρες μας για ανάλογες συμπεριφορές.
“Για Λακεδαιμoνίους να μιλούμε τώρα!”
Ωστόσο, εκείνο που καυτηρίαζε ο Καβάφης ήταν η γλωσσική αλλοτρίωση των Ελλήνων της διασποράς. Κι αυτό γιατί ένας άνθρωπος όταν χάνει τη γλώσσα του χάνει και τον ξεχωριστό ελληνικό τρόπο σκέψης και βίωσης όλων εκείνων που τον περιβάλλουν και νοηματοδοτούν τη ζωή του.
“Και πάντα μελαγχολικά τελείων’ η γιορτή / τους. / Γιατί θυμούνταν που κι αυτοί ήσαν Έλληνες…/ και τώρα πώς εξέπεσαν, πώς έγιναν, / να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά / βγαλμένοι – ω συμφορά! - απ’ τον / Ελληνισμό” (“Ποσειδωνιάται”).