Του Γιάννη Τσιαούση*
Η έννοια της παράδοσης περιλαμβάνει εξ’ ορισμού, όχι απλώς την κατοχή ενός στοιχείου της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά τη βιωσιμότητα αυτού –υλικού ή/και άυλου- που παραδίδεται στη σημερινή εποχή, με όρους βεβαίως συμβατούς για τη δεδομένη εποχή. Συνεπώς, προϋποθέτει την έγνοια και τη φροντίδα από την πλευρά αυτού που παραλαμβάνει, για την υλοποίηση της ηθικής υποχρέωσης που εμπεριέχει η «παράδοση».
Ο πολιτισμός της πέτρας όπως αυτός εκφράστηκε μέσα από την παραδοσιακή -λαϊκή- αρχιτεκτονική (μέσα του 18ου-μέσα του 20ου αιώνα), αποτελεί σημαντικό τμήμα του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού. Αρχιτέκτονες αυτού του πολιτισμού, που τα υλικά του παραδείγματα είναι διάσπαρτα και πολλές φορές αφημένα στη μοίρα της λήθης και της αδιαφορίας, αποτέλεσαν οι μαστόροι της πέτρας από διάφορες γωνιές της ενδοχώρας και των νησιών μας όπως οι Λαγκαδινοί, οι Ηπειρώτες, οι Τηνιακοί κ.ά.
Τα τελευταία δέκα χρόνια το σωματείο «Άνθη της Πέτρας» με τις δράσεις και πρωτοβουλίες του έχει διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάδειξη και προστασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, δίνοντας ουσιαστικό περιεχόμενο στην έννοια της παράδοσης, όπως αυτή αναφέρθηκε εισαγωγικά.
Με αφετηρία την προσπάθεια για τη διατήρηση της Λαγκαδινής τέχνης της πέτρας (εγγραφή στο Εθνικό Ευρετήρια Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2017) -όχι ως αποτέλεσμα μιας ρομαντικής ή βουλησιαρχικής προσέγγισης, αλλά μιας υπαρκτής και πολύπλευρης αναγκαιότητας που για λόγους οικονομίας δεν θα αναλυθεί εδώ-, τα «Άνθη της Πέτρας» έχουν αναπτύξει μια πλούσια και στοχευμένη δραστηριότητα, πυρηνικό στοιχείο της οποίας συγκροτούν οι ετήσιες θερινές εκδηλώσεις «Γιορτές της Πέτρας».
Λόγω συγκυρίας θα αναφερθούμε σε αυτές, χωρίς να σημαίνει ότι οι άλλες δράσεις του σωματείου, όπως η αρχειακή έρευνα που διαρκώς αποδίδει στοιχεία και τεχνικές λεπτομέρειες για έργα των Λαγκαδινών μαστόρων, η συλλογή αρχειακών ντοκουμέντων, εργαλείων, ηχητικών μαρτυριών κτλ, η κατάρτιση φακέλων για χαρακτηρισμό μνημείων από το ΚΣΝΜ, οι συστηματικές προσπάθειες για την ίδρυση του Κέντρου Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής & Πέτρας καθώς και οι δράσεις για τη δημιουργία ενός δικτύου σχολών της τέχνης της πέτρας σε 3-4 σημεία της χώρας είναι ήσσονος σημασίας.
Όπως και τα προηγούμενα χρόνια, οι «Γιορτές της Πέτρας 2023» (Λαγκάδια Αρκαδίας, 17-30 Ιουλίου 2023) είχαν ως κεντρικό άξονα την εκπαίδευση νέων αρχιτεκτόνων και νέων μαστόρων στις αρχές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μέσω ενός εντατικού εβδομαδιαίου προγράμματος. Χώρος του 5ου κατά σειρά εργαστηρίου ήταν ένα ερείπιο που αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της Λαγκαδινής τέχνης της πέτρας και στόχος του, η σταδιακή αποκατάστασή του με απόλυτο σεβασμό στις αρχές της παραδοσιακής τέχνης.
Υπό την καθοδήγηση σπουδαίων ακαδημαϊκών δασκάλων όπως του Μανόλη Κορρέ (Υπεύθυνος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως), του Βασίλη Γκανιάτσα Καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και άλλων διακεκριμένων επιστημόνων του αντικειμένου καθώς και των ντόπιων πρωτομαστόρων, οι -περισσότεροι από τριάντα- εκπαιδευόμενοι μυήθηκαν στη διαδρομή της πέτρας από τον τόπο της εξόρυξης της (παραδοσιακή λατόμευση), την επεξεργασία της (πελέκημα) και τον τελικό της προορισμό, τη λιθοδομή (ξερολιθιά ή με κονίαμα).
Ο εμπλουτισμός του εκπαιδευτικού προγράμματος με εργασίες υποστήριξης κρήνης της Οθωμανικής περιόδου στη Δημητσάνα, αποτύπωση παραδοσιακής κρήνης στα Λαγκάδια, επιστημονικές εσπερίδες (θέματα αποκατάστασης, αποτυπώσεων και εσπερίδα στη μνήμη του κορυφαίου μελετητή της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής Αργύρη Πετρονώτη) και σχετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά 6-12 ετών σε συνεργασία με το ΠΙΟΠ (Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς) αντανακλά τον πολύπλευρο χαρακτήρα του εργαστηρίου και την ποιότητά του. Αδιάψευστος μάρτυρας αυτού αποτέλεσε η επίσκεψη -έστω και για ένα διήμερο- εκπαιδευόμενων προηγούμενων χρονιών που επέστρεψαν για να βιώσουν πάλι τη συγκίνηση της μαθητείας και ν’ αναβιώσουν μνήμες.
Οι φετινές Γιορτές της Πέτρας συνέπεσαν με τη συμπλήρωση 10 χρόνων από την ίδρυση των «Ανθέων της Πέτρας». Το γεγονός αυτό στάθηκε αφορμή για την ανάδειξη της σχέσης της πολιτιστικής κληρονομιάς με τον σύγχρονο πολιτισμό, μια σχέση που αποτελεί διαχρονική μέριμνα του σωματείου μας. Εκφράστηκε δε, με το υπαίθριο εργαστήριο γλυπτικής «Από τον πελεκάνο της πέτρας στον γλύπτη», υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του διακεκριμένου γλύπτη και Ομότιμου Καθηγητή της ΑΣΚΤ Γιώργου Χουλιαρά.
Πέντε καταξιωμένοι Έλληνες γλύπτες (Ανδρ. Αραπάπης, Παν. Καλούδης, Δημ. Κώστας, Σπ. Λισγάρας, Στέφ. Σουβατζόγλου) δημιούργησαν in situ αντίστοιχα γλυπτά τα οποία τοποθετήθηκαν με βάση την ενιαία θεώρηση του κάθε γλυπτού με το δημόσιο χώρο που το φιλοξενεί.
Για παράδειγμα το σύγχρονο γλυπτό του Παν. Καλούδη με τον τίτλο «Σύνθεση» βρίσκεται δίπλα σε μια παραδοσιακή κρήνη των Λαγκαδίων, τη «Μαλίκα».
Πρόκειται στην ουσία για μια συνομιλία δύο υλικών ίδιας πρωτογενούς προέλευσης (μάρμαρο – πέτρα), δύο διαφορετικών εποχών (του 19ου και του 21ου αιώνα) και δύο διαφορετικών γενιών. Αυτή η συνομιλία καταγράφει το διαχρονικό αποτύπωμα της ανθρώπινης παρουσίας, αλλά και το ενδιαφέρον του σημερινού ανθρώπου να προσεγγίσει τους προγόνους του, μέσω των έργων του, αφού κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει φυσικά. Αντίστοιχη σημειολογία σχετίζεται και με τα υπόλοιπα έργα, ενώ καταληκτικά, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η παρουσία των σύγχρονων γλυπτών στα Λαγκάδια σηματοδοτεί τη διαρκή ανανέωση των κοινωνικών, ανθρωπολογικών και αισθητικών χαρακτηριστικών της σημερινής κοινωνίας που υπερβαίνει τα όρια της τοπικότητας.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί η συμβολή του ΥΠΠΟ, της Περιφέρειας Πελοποννήσου και του Δήμου Γορτυνίας για τη διαχρονική υποστήριξή τους, αλλά και οι συνεργασίες με άλλους φορείς, όπως η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), ο Σύλλογος Γυναικών Λαγκαδίων ”Τρισεύγενη”, ο Σύλλογος Νέων Λαγκαδίων ”Δράσις” και το Διασυνεδριακό & Πολιτιστικό Κέντρο Δημητσάνας.
Συμπερασματικά, οι Γιορτές της Πέτρας και γενικότερα οι πρωτοβουλίες και οι δράσεις των «Ανθέων της Πέτρας» σηματοδοτούν ένα νέο μοντέλο διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς με πρωταγωνιστικό ρόλο τη διαρκή συλλειτουργία και όσμωση ενεργών πολιτών, επιστημονικής κοινότητας και τοπικών κοινωνιών, παράγοντας ταυτοχρόνως αποτελέσματα που υπερβαίνουν την τοπικότητα και τη συγκυρία.
(*) Ο Γιάννης Τσιαούσης είναι εμπνευστής και πρόεδρος του σωματείου «Άνθη της Πέτρας» & Αναπληρ. Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Κρήτης