Στις φιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες ο σεβασμός της προσωπικότητας του ατόμου αποτελεί το θεμέλιο λίθο του κοινωνικού οικοδομήματος. Oι κοινωνικά έξυπνες κοινωνίες, για να αποφύγουν την υπερβολική ρυθμιστική παραγωγή στηρίζονται σε άτυπους κοινωνικούς κανόνες που βοηθούν στην παραγωγική συνεργασία των πολιτών τους.
Ο διαπρεπής οικονομολόγος Φράνσις Φουκογιάμα στο βιβλίο του με τίτλο «Εμπιστοσύνη-οι κοινωνικές αρετές και η δημιουργία ευημερίας» ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες που διαθέτουν υψηλό δείκτη εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών τους πετυχαίνουν υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης σε σχέση με τις υπόλοιπες κοινωνίες. Η Ιαπωνία ήταν ένα παράδειγμα που ανέφερε ως χώρα με υψηλό δείκτη εμπιστοσύνης. Ως προς την Ελλάδα έχει αφιερώσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο βιβλίο του “Πολιτική τάξη και πολιτική παρακμή”. Είναι αποδεδειγμένο ότι η χαμηλή εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών φέρνει ασυνεννοησία που απαιτεί συνεχώς νομικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις ώστε να οριοθετείται με σαφήνεια ακόμα και η παραμικρή παράμετρος στη σχέση ανάμεσα σε δύο άτομα. Ως εκ τούτου προκαλείται υπερνομοθέτηση και αυξάνεται δυσθεώρητα η γραφειοκρατία με τα κόστη που τη συνοδεύουν . Ο σεβασμός της προσωπικότητας του ατόμου, υπό αυτό το πρίσμα, δεν αποτελεί μόνο μια κοινωνική αξία αλλά και μια οικονομική αξία.
Σαν κοινωνία, λοιπόν, θα πρέπει να εργαστούμε πάνω στην καλλιέργεια της κοινωνικής νοημοσύνης μας. Θα πρέπει να εργασθούμε για αυτό το λόγο όχι στα πλαίσια μιας ηθικής σταυροφορίας αλλά ως ανάγκη οικονομικής επιβίωσης. Όπως και να το κάνουμε οι κοινωνίες που νικούν και κερδίζουν το εισιτήριο για την ευημερία (και την επιβίωση) στη σύγχρονη εποχή είναι οι κοινωνίες που βασίζονται σε ανοιχτά συστήματα καινοτομίας όπου η γνώση κυκλοφορεί αβίαστα ή αλλιώς στηρίζονται στη δημιουργική συνεργασία των μελών της κοινωνίας τους.
Τελευταία όμως, φαίνεται ότι στη χώρα μας οπισθοδρομούμε. Ο σεβασμός της προσωπικότητας του πολίτη - εργαζομένου αποτελεί μια αξία πλέον συζητήσιμη. Ο εκφοβισμός έχει εισέλθει στη δημόσια συζήτηση ως ένα κοινωνικό έκτρωμα που εδραιώνεται παντού. Μιμητικά όντα οι άνθρωποι από την παιδική τους ηλικία παρατηρούν τις συμπεριφορές των γύρω τους και υιοθετούν πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται. Η κοινωνία μας δείχνει μεγάλη ανοχή απέναντι στην προσβολή της προσωπικότητας ενός ατόμου.
Ακόμα και μέσα από τις αμέτρητες ώρες τηλεθέασης σε ρεάλιτι εκπομπών ο μέσος τηλεθεατής παρατηρεί συνάνθρωπους του να διαπομπεύονται με κυνισμό. Ως εκ τούτου έχει καλλιεργηθεί μια απάθεια απέναντι στον ανθρώπινο πόνο.
Ο κυνισμός αυτός παντρεύεται με το μοντέλο της παραγωγικότητας όπως αυτό έχει αναπτυχθεί από αναπτυσσόμενες χώρες με ελλιπή δημοκρατική δομή, που συνειδητά εκμηδένισαν το κόστος εργασίας προκειμένου να κερδίσουν ανταγωνιστική θέση στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Από τα στοιχειά που δημοσιοποιούνται πλέον (Δεδέ, 2017), φαίνεται ότι ο εκφοβισμός τείνει να λάβει χαρακτήρα ενδημικού φαινομένου στις ελληνικές επιχειρήσεις. Κάτι το φημολογούμενο μεσογειακό ταμπεραμέντο της φυλής μας, κάτι η κρίση που άσκησε ισοπεδωτικές πιέσεις στον παραγωγικό ιστό της χώρας κάτι και η ανέχεια του μέσου ελληνικού νοικοκυριού συνδυαζόμενη με τους υψηλούς δείκτες ανεργίας, δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μείγμα για την ανάπτυξη του περιβόητου «mobbing».
Ο εργασιακός εκφοβισμός είναι ένα καρκίνωμα πρώτα για την ίδια την εταιρία – οργανισμό στον οποίο εκδηλώνεται (Sheehan, 2004). Προκαλεί εσωστρέφεια, ασυνεννοησία, δημιουργεί κλίκες και εντέλει εδραιώνει περιβάλλον αναξιοκρατίας. Κλασσική συνταγή για τον εκφυλισμό ενός οργανισμού. Δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί το γιατί ο εργασιακός εκφοβισμός αποτελεί καμπανάκι για τους ελεγκτές διαφθοράς όταν εισέρχονται σε ένα εργασιακό περιβάλλον.
Ο εκφοβισμός μειώνει την προσωπικότητα του ατόμου και τον θέτει όμηρο μιας εταιρικής κουλτούρας όπου η διαφωνία και γενικά η ελεύθερη επικοινωνία απαγορεύονται. Πρόκειται για το ιδανικό περιβάλλον απόκρυψης της διαφθοράς. Παράλληλα, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι οι πολίτες που βιώνουν μια τέτοια καταπιεστική ατμόσφαιρα αποτελούν και τους μέτοχους ενός δημοκρατικού πολιτεύματος στο οποίο καλούνται να ορθώσουν πολιτικό ανάστημα. Πώς μπορεί να γίνει αυτό από φοβισμένους ανθρώπους με μειωμένο ηθικό και ακαλλιέργητη τη διάθεση επικοινωνίας; Δίχως άλλο, η σύγχρονη επιχειρηματικότητα απαιτεί οργανισμούς ανοικτούς που να επικοινωνούν μεταξύ τους και να συνεργάζονται. Πώς να συνεργασθούν οι οργανισμοί μεταξύ τους όταν δεν είναι σε θέση να καλλιεργήσουν περιβάλλον συνεργασίας εντός τους; Η σύγχρονη εποχή απαιτεί εργαζόμενους με ανεπτυγμένη τη συναισθηματική νοημοσύνη και τα περιβόητα “soft skills” που αποτελούν πλέον κριτήριο επιλογής στις σύγχρονες συνεντεύξεις στο εξωτερικό. Πώς να αναπτύξει αυτές τις δεξιότητες ένας άνθρωπος που έχει μάθει να εργάζεται υπό συναισθηματική πίεση και το μόνο που θέλει είναι να αποδράσει; Οι σύγχρονες κοινωνίες μαστίζονται από υπογεννητικότητα. Πώς να γεννήσει μια εργαζόμενη όταν την αντιμετωπίζουν σαν μαύρο πρόβατο επειδή θα είναι μια πιεσμένη εργαζόμενη μητέρα;
Φυσικά, η ελληνική κοινωνία δεν είναι το μαύρο πρόβατο του διεθνούς συστήματος. Διεθνώς παρατηρείται μια οπισθοδρόμηση των συνθηκών εργασίας που συνοδεύεται από ταυτόχρονη περιθωριοποίηση των αξιών και των ιδεών του φιλελευθερισμού. Οι άνθρωποι αισθάνονται ανασφαλείς, οικονομικά πιεσμένοι και ως εκ τούτου εκρήγνυνται πολιτικά επιλέγοντας κόμματα που προωθούν τον αυταρχισμό. Ένας άνθρωπος πιεσμένος δεν είναι ένα ώριμος άνθρωπος. Ανώριμες είναι και οι επιλογές του συνολικά πλέον. Φυσικά, οι ανεπτυγμένες κοινωνίες δημιουργούν ήδη τα δίκτυα ασφαλείας που αντιμετωπίζουν τα φαινόμενα αυτά (Strandmark, 2014). Είναι οι κοινωνίες που καινοτομούν και στις οποίες επιθυμούμε να μεταναστεύσουμε. Δεν είναι παράδεισοι αλλά βρίσκονται στη σωστή τροχιά.
Εντέλει, στη χώρα μας τι πρέπει να γίνει; Καταρχάς, το θέμα θα πρέπει να αναδειχθεί υψηλά στην πολιτική ατζέντα. Ο εκφοβισμός θα πρέπει να θεωρηθεί μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά. Το κράτος θα πρέπει να εμπλουτίσει τις σχετικές δομές που έχει και να ενισχύσει τις δράσεις δημοσιότητας. Δεύτερον, θα πρέπει να ενισχυθούν οι δομές υποστήριξης και καταγγελίας. Ένας εργαζόμενος θα πρέπει να δικαιούται γενναίων αποζημιώσεων σε περίπτωση που μπορεί να αποδείξει τον εκφοβισμό που υπέστη. Πρόκειται για μια διαδικασία που πλέον στο εξωτερικό έχει συστηματοποιηθεί και εδραιωθεί[1] καθώς έχει γίνει κατανοητό ότι η οικονομική ευρωστία του οικονομικού συστήματος στηρίζεται στην εδραίωση θετικού περιβάλλοντος εργασίας στις σύγχρονες επιχειρήσεις. Κάθε εργαζόμενος πριν προσληφθεί θα πρέπει να του δίνεται προς μελέτη ο οδηγός των δικαιωμάτων του που θα πρέπει να είναι έγκυρος και επικυρωμένος από κάποιο ανεξάρτητο τρίτο φορέα. Τέλος σε κάθε ευμεγεθή οργανισμό θα πρέπει να λειτουργεί ένα πολύ αποτελεσματικό γραφείο διεύθυνσης προσωπικού. Ο υπεύθυνος του προσωπικού είναι υπεύθυνος και για την ψυχική υγεία των εργαζομένων του. Θα πρέπει να έχει μέχρι και ποινική ευθύνη σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι έχει αναπτυχθεί περιβάλλον εκφοβισμού εν γνώσει του. Στη διοικητική επιστήμη υπάρχουν εργαλεία για τη διάγνωση τέτοιων καταστάσεων και ένα έμπειρο στέλεχος είναι σε θέση να το διαγνώσει εν ριπή οφθαλμού.
Καταλήγοντας δεν μπορεί παρά να ειπωθεί ξανά ότι το μεγάλο στοίχημα της χώρας μας είναι η ανάπτυξη μέσω καινοτομίας. Η καινοτομία βασίζεται στη δημιουργική δύναμη των ανθρώπων. Αυτή απελευθερώνεται μόνο μέσα σε θετικά περιβάλλοντα.
Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας μπορεί να βασισθεί κυρίως στην αξιοποίηση του ανθρώπινου κεφαλαίου και στην προσέλκυση ταλέντων στις ελληνικές επιχειρήσεις. Δεδομένου ότι δεν μπορούμε να διαθέσουμε ανταγωνιστικές παροχές με αυτές των ήδη οικονομικά προηγμένων κοινωνιών μπορούμε να προσφέρουμε ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, για την προσέλκυση και διατήρηση ταλέντων, την εμπειρία της ζωής στη χώρα μας και ένα ευνοϊκό εργασιακό περιβάλλον. Και τα δύο είναι στα χέρια μας να τα διατηρήσουμε. Αν δεν μπορέσουμε να κρατήσουμε τους καλύτερους στη χώρα μας θα γινόμαστε όλοι όλο και πιο φτωχοί.
Έργα που αναφέρονται
Sheehan, M. (2004). Workplace Mobbing: a proactive response. Workplace Mobbing Conference. Brisbane.
Strandmark, M. (2014). Workplace Bullying and Harassment in Sweden:Mobilizing Against Bullying. The Japan Institute for Labour Policy and Training.
Δεδέ, Ι. (2017, 12). Σύνδρομο mobbing. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ - ΙΝΕ ΓΣΕΕ.
[1] Πχ: http://www.acas.org.uk