Συλλέγοντας το υλικό για αυτό το άρθρο, μου ήρθε στο νου ο στίχος ενός τραγουδιού που ερμήνευσε πριν χρόνια η Χάρις Αλεξίου κι αυτός είναι «Η ζωή μου κύκλους κάνει». Αν παρομοιάσουμε την οικονομία μιας χώρας με τη ζωή και τη χώρα με ένα ζώντα οργανισμό, τότε θα δούμε ότι αυτός ο στίχος που γράφτηκε για να αποδώσει μια δυσάρεστη ψυχολογική κατάσταση (αφού πριν από αυτόν προηγείται η λέξη «φτάνει» τρεις φορές μάλιστα, δείχνοντας έτσι την αγανάκτηση) ταιριάζει άψογα με τη σημερινή κατάσταση παγκοσμίως. Για να γίνω λίγο πιο σαφής, όπως ένα σώμα χωρίς ζωή είναι νεκρό, έτσι και μια χώρα χωρίς την οικονομία που της αξίζει είναι αποδυναμωμένη και οδεύει προς την καταστροφή.
Από την άλλη, όταν οι διάφοροι ειδικοί συμβουλεύουν ότι, ανάλογα με την περίπτωση, θα πρέπει το πράγμα «να κάνει τον κύκλο του», πάλι αυτό το γεωμετρικό σχήμα εμφανίζεται να μας δείχνει το πόσο αναγκαία είναι αυτή η αναμονή μέχρι «να γυρίσουν τα πράγματα» που λέει κι ο θυμόσοφος λαός.
Αλλά τι εννοούμε όταν μιλάμε για «οικονομικούς κύκλους;» Πρόκειται για διακύμανση της οικονομίας, μεταξύ περιόδων ανόδου και καθόδου ή αλλιώς κρίσης και ύφεσης.
Αυτά βέβαια δεν συμβαίνουν ξαφνικά. Eίναι απολύτως αναμενόμενα και φυσιολογικά. Οι οικονομίες είναι έτσι φτιαγμένες ώστε όταν αυτά τα φαινόμενα τις διαπερνούν σαν ηλεκτρικό ρεύμα, να ανταποκρίνονται άλλοτε ως κακοί κι άλλοτε ως καλοί αγωγοί.
Όμως ποιοι παράγοντες συντελούν σε όλα αυτά;
Το ΑΕΠ, η απασχόληση, τα επιτόκια, οι δαπάνες των καταναλωτών δείχνουν πού βρίσκεται η οικονομία και προς τα πού οδεύει. Σε περιόδους ευημερίας, οι επενδυτές ψάχνουν μανιωδώς να επενδύσουν σε τεχνολογικά επιτεύγματα, στον τομέα της ενέργειας και σε διάφορα κεφαλαιουχικά. Στην αντίθετη περίπτωση οι επενδύσεις περιορίζονται σε επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, στον τομέα της υγείας και σε οικονομικού ενδιαφέροντος συμφωνίες.
Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα είναι έτσι δομημένο που μόνο του γεννάται και σβήνει μέσα σε οικονομίες που πριν άνθιζαν. Και τώρα αργοπεθαίνουν εκπέμποντας S.O.S. Πρόκειται για δυσλειτουργίες που το βαρύ τίμημα τους πληρώνουν λαοί, όχι μόνο επί του παρόντος αλλά και οι μελλοντικές γενιές, αφού έτσι δεσμεύονται για πολλά χρόνια προκειμένου να σωθούν ή καλύτερα να διασωθούν.
Για τα αίτια αυτών των ανισορροπιών που οδηγούν στην κατάρρευση ολόκληρων συστημάτων έχει ξοδευτεί πολύ μελάνι προσπαθώντας ο καθένας, οικονομολόγος ή όχι, να το εξηγήσει από τη δική του σκοπιά. Το σίγουρο είναι ότι «μετά» τίποτα δεν είναι ίδιο με το «πριν». Για παράδειγμα, στην Αμερική, όταν ξέσπασε το Κραχ του 1929, ο κόσμος ολόκληρος κλονίστηκε συθέμελα και πλήρωσε ακριβά την μετάβαση στο «τίποτα». Οι φωτογραφίες που αποτυπώνουν το δράμα και την απόγνωση εκείνης της εποχής, δείχνουν σε ασπρόμαυρο χρώμα, την φτώχεια, εξαθλίωση και περιθωριοποίηση ανθρώπων που είδαν το βιός τους να χάνεται κι οι ίδιοι να πετιούνται στο στόμα της αδηφάγου ανεργίας, ανίσχυροι να αντιδράσουν. Δεν υπήρχαν πλέον δουλειές για τους περισσότερους που έκαναν ουρά στο συσσίτιο. Αν θελήσουμε να απεικονίσουμε αυτούς τους οικολογικούς κύκλους, μπορούμε να σκεφτούμε ένα φίδι που ελίσσεται στα διάφορα επίπεδα της οικονομικής δραστηριότητας διαγράφοντας σε ανοδική φάση μια κύρτωση που στο υψηλότερο σημείο της είναι η κρίση και μετά μια φάση καθόδου που στο κατώτερο σημείο της θρονιάζεται η ύφεση και μετά αυτή η πορεία μπορεί να επαναληφθεί ξανά και ξανά μέσα στον χρόνο.
Οι οικονομικοί κύκλοι είναι… κυκλοθυμικοί, περνούν κι αυτοί τις φάσεις τους, είναι «με τα φεγγάρια τους» για να τεθεί λίγο πιο λαϊκά. Λίγο πριν ξεσπάσει οποιαδήποτε κρίση, όλα δείχνουν ή πάνε μια χαρά. Υπάρχουν δουλειές, επενδύσεις, προσφορά και ζήτηση και ξαφνικά μπαίνει στη ζωή τους η κρίση ακάλεστη και οι δείκτες έχοντας αγγίξει το μάξιμουμ των αποδόσεων τους τρελαίνονται και οδεύουν προς το μίνιμουμ. Αλλά, για ποια κρίση μιλάμε; Για κρίση χρέους υπερχρεωμένων κρατών, κρίση Ευρωπαϊκών Τραπεζών ή για κρίση επενδύσεων; Η πιο επώδυνη από τις τρεις είναι η πρώτη, κάτι που δύσκολα ελέγχεται, εφαρμόζοντας πολιτικές λιτότητας. Το ντόμινο που προκαλείται επηρεάζει με τη σειρά του την δεύτερη, αφού οι Τράπεζες διαχειρίζονται το χρέος των υπερχρεωμένων κρατών. Τότε ψάχνουν να βρουν «Τις πταίει;» που έγραψε κι ο Τρικούπης στο περίφημο άρθρο του στην Ελλάδα της πτώχευσης επί εποχής του. Άλλοι κατηγορούν τις μεταβολές στα επιτόκια που μειώνουν τις οικονομικές δραστηριότητες που με τη σειρά τους μπλοκάρουν τις αποπληρωμές των δανείων στα νοικοκυριά και τα κάνουν «κόκκινα» (βάφοντας με μαύρο τις ψυχές τους) καθιστώντας δύσκολη ή αδύνατη την αποπληρωμή τους με τις γνωστές συνέπειες. Άλλοι πάλι δείχνουν με το δάχτυλο τις μεταβολές στη ζήτηση που απορρέουν από μεταβολές στον επενδυτικό τομέα (Κεϋνσιανή προσέγγιση). Κάποιοι στην απόπειρα να μεταφράσουν το φαινόμενο δίχως να χαθούν στην μετάφραση, το αποδίδουν στο ότι απλά δεν υπάρχει ισορροπία και η οικονομία φτάνει από το ένα σημείο στο άλλο μέσα από διαδοχικές ανισορροπίες, αφού υπάρχει υπερ-παραγωγή από τους παραγωγούς, σκεπτικισμός για επενδύσεις ή απλά υπάρχουν και τα υποπροϊόντα που κάνουν μια χαρά τη δουλειά τους, οπότε πάλι οι καταναλωτές φαίνονται ευχαριστημένοι.
Κάθε επιχειρηματικός κύκλος όταν κορυφώνεται αποκαλύπτει και το τέλος της οικονομικής επέκτασης και προετοιμάζει δυσάρεστα την αρχή της συρρίκνωσης του. Τότε οι βασικοί οικονομικοί δείκτες παίρνουν τον κατήφορο όπως η απασχόληση και η στέγαση. Δεν αγοράζονται πλέον κατοικίες και ο κατασκευαστικός τομέας ψυχορραγεί.
Αλλά οι ίδιοι οι οικονομικές δείκτες στο πέρασμα από την μια κορυφή στην άλλη, κάτι που τους παίρνει χρόνια για να γίνει, αλλάζουν πάλι σηματοδοτώντας την αρχή μιας επώδυνης εποχής που όλοι εύχονται να μην είχαν βιώσει: την ύφεση. Στο κατώτερο σημείο οι δείκτες αποτυπώνουν τις μαύρες ημέρες που διένυσε η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, με την ανεργία να αγγίζει επίπεδα ρεκόρ, τις επενδύσεις να τις βλέπουμε με τα κιάλια, την αβεβαιότητα να καλημερίζει τους ανθρώπους, την κατάθλιψη, τις αυτοκτονίες.
Ιστορικά ιδωμένο το ζήτημα, μετά την αύξηση έρχεται η συρρίκνωση και ακολουθεί η ανάπτυξη που μπορεί να είναι και ελάχιστη. Η απόσταση από τα πολλά στα λίγα ή το τίποτα είναι η απόσταση από την κορυφή κάθε κύκλου μέχρι την κατώτατη φάση του, που στατιστικά στην Αμερική μπορεί να διαρκέσει από 5,5-10 χρόνια.
Όταν διαβάζουμε λοιπόν για υπερθέρμανση των οικονομικών, σκεπτόμαστε ότι όλα είναι καλά και ανθηρά. Όμως ο πληθωρισμός καλπάζει. Στην προσπάθεια να περιοριστεί αυτός ο καλπασμός, τα επιτόκια σπιντάρουν ώστε να αποθαρρυνθούν οι επενδύσεις και να μειωθούν οι καταναλωτικές δαπάνες. Έτσι σε φάση φρεναρίσματος, η οικονομία συρρικνώνεται με τις όποιες απώλειες στον εργασιακό τομέα και με τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις να πρέπει προσαρμοστούν στα νέα δυσάρεστα δεδομένα. Μάλιστα για να διορθωθεί όλο αυτό το αλαλούμ, το κράτος προβαίνει σε διορθωτικές αλλαγές που οδηγούν σε χρηματοπιστωτική κρίση, αποδεικνύοντας ότι η τεράστια συσσώρευση των χρεών τους έριξε στους υφάλους και σκοπέλους.
Λέγοντας ύφεση εννοούμε ότι για διάστημα μεγαλύτερο από μερικούς μήνες παρατηρείται μείωση της οικονομικής δραστηριότητας. Αυτό φαίνεται στην βιομηχανική παραγωγή, το εισόδημα, το εμπόριο (χονδρικό-λιανικό) και φυσικά τα επίπεδα απασχόλησης. Είναι κάτι φυσιολογικό όμως σε ένα επιχειρηματικό κύκλο. Η παγκόσμια κρίση του 2007-2009 οδήγησε πολλά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να εφαρμόσουν επικίνδυνες στρατηγικές επενδύσεων που συμπαρέσυραν στο χάος το παγκόσμιο χαρακτήρα του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η συνήθης διάρκεια μια ύφεσης κυμαίνεται μεταξύ 6-18 μηνών. Τότε τα επιτόκια κατρακυλούν για να σώσουν την κατάσταση.
Λίγο πριν την ύφεση, εμφανίζεται η συστολή, μια φάση όπου πλέον η οικονομία παρακμάζει. Τότε το ΑΕΠ της χώρας έχει μειωθεί για 2 ή περισσότερα διαδοχικά τρίμηνα. Οικονομικές δυσπραγίες, δυσκολίες, δυστοκίες περιπλανώνται σαν ζόμπι στην αιμορραγούσα αγορά και τα άτομα τραβάνε τα μαλλιά από τη δυστυχία στην οποία έχουν περιέλθει που περικλείνεται σε μια λέξη: ανεργία.
Αυτή η καθοδική ξέφρενη πορεία κανείς δεν ξέρει πότε θα σταματήσει. Μπορεί να κρατήσει πολλά χρόνια όπως η Μεγάλη Ύφεση στην Αμερική που διήρκησε από το 1929-1939. Διαπιστώνεται μια οικονομικά στο ναδίρ της με μειωμένη παραγωγικότητα άρα αυξημένη ανεργία, χαμηλούς μισθούς άρα μικρότερη ζήτηση και προσφορά αγαθών στην αγορά.
Για να επέλθει η οικονομική ανάκαμψη όπου το επίπεδο του ΑΕΠ των επιχειρηματικών αυξήσεων φτάνει στο ανώτερο σημείο του, δεν είναι κάτι εύκολο. Τέτοιες επεκτάσεις διαρκούν κατά μέσο όρο 3-4 χρόνια αλλά μπορεί και πάνω από 10. Έχει να κάνει με την διαθεσιμότητα των μετρητών, την ποσόστωση των επιτοκίων, τα επίπεδα δανεισμού σε εταιρίες και καταναλωτές. Τότε παρατηρούνται οι δείκτες ανεργίας, οι εκδόσεις οικοδομικών αδειών, οι ώρες απασχόλησης του εργατικού δυναμικού. Με την ανάκαμψη, όπου η επιχειρηματικότητα βγάζει μπουμπούκια, πέφτουν και οι τίτλοι τέλους της ύφεσης. Αλλά αυτή γίνεται αναγνωρίσιμη ετεροχρονισμένα. Καθρεφτίζεται στο ΑΕΠ, τον πληθωρισμό, τα ποσοστά ανεργίας και την είσοδο στις χρηματοπιστωτικές αγορές.
Λαμβάνοντας τα παραπάνω υπόψη είναι κατανοητό ότι «Ότι ανεβαίνει κατεβαίνει, ότι αρχίζει σταματά» όπως λέει και ο πασίγνωστος στίχος. Οι οικονομίες είναι ανισόρροπες και δημιουργούν μικρο/μακροοικονομίες ευάλωτες σε αυτό. Είναι λοιπόν ύψιστη ανάγκη ενός οικονομικού επανασχεδιασμού του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος ώστε να αντέχει περισσότερο τους κραδασμούς και τις επιπτώσεις τέτοιων δραματικών εξελίξεων. Η ανάγκη για σταθερότητα είναι επιτακτική παγκοσμίως ώστε οι άνθρωποι να απολαμβάνουν αγαθά και υπηρεσίες ζώντας σε ένα περιβάλλον με όσο το δυνατόν λιγότερες απειλές. Γιατί όσο κι αν οι επαΐοντες διατυμπανίζουν ότι αυτό «Είναι κάτι φυσικό», τόσο μεγαλύτερο είναι το φιάσκο που ξεσπάει σαν κατάρα πάνω στους πολίτες των κρατών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δήμα, Έλενα. «Διεθνής Χρηματοοικονομική Κρίση -Κρίση ανακύκλωσης πλεονασμάτων» Διατίθεται: από διεθνής πολιτική οικονομία, economica.gr, οικονομία. www.economica.gr/files/dima_crisis.pdf