Είναι 1931 και υπουργός εξωτερικών υποθέσεων της ΕΣΣΔ αναλαμβάνει ο Μαξίμ Λιτβίνοφ. Η μεταστροφή στις εξωτερικές υποθέσεις έχει συντελεστεί. Ο διπλωματικός «απομονωτισμός» σαν τάση περιθωριοποιείται. Το 7o συνέδριο της κομμουνιστικής διεθνούς το 1935 την επισημοποιεί. Από δω και εις στο εξής χάριν κυρίως της εσωτερικής ασφάλειας, οι ανίερες συμμαχίες με δυτικούς ιμπεριαλιστές καθίστανται «ιερές», προσωρινά. Η ανάγκη και το αίσθημα επιβίωσης οδηγούν τη Σοβιετική ηγεσία σε μία μεγάλη ιδεολογική έκπτωση που της εξασφάλισε πολύτιμο χρόνο.
Τον Απρίλιο του 1939 η Σοβιετική ένωση εισέρχεται σε συνομιλίες για σύναψη συμφωνίας με τη Γαλλία και τη Βρετανία. Η προσπάθεια του να μετατοπισθεί το βάρος της επικείμενης Γερμανικής επίθεσης στη δύση τον κάνει και εδώ να φερθεί με βάση τις ισχύουσες συνθήκες. Πάντα πιστός στο δόγμα της πάνω απ’ όλα ασφάλειας της «σοσιαλιστικής» πατρίδας, ως μοναδικού γνήσιου μοχλού έκφρασης και ανάπτυξης του κομμουνισμού.
Το καλοκαίρι του 1939 ο Ιωσήφ Στάλιν επιλέγει τη συμφωνία περί μη επίθεσης με το Χίτλερ (σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ) σε μία προσπάθεια να κερδίσει χρόνο και εδαφικά αμυντικά ανταλλάγματα (Βαλτική), μη έχοντας όμως αυταπάτες. Η διακηρυγμένη Γερμανική επίθεση προς ανατολάς γνωρίζει ότι αργά ή γρήγορα θα γίνει, η συμφωνημένη διμέτωπη εισβολή στην Πολωνία το “επιβεβαιώνει”. Ο Στάλιν για άλλη μία φορά αφήνει στην άκρη την ιδεολογική συνέπεια, σκεπτόμενος με άκαμπτο ορθολογισμό και ζυγίζοντας πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Μία αυστηρά ιδεολογική εξωτερική στρατηγική θα ήταν μάλλον καταστροφική στην παρούσα φάση που η χώρα πιέζεται ασφυκτικά από δυο πλευρές. Δυτικά από τους παραδοσιακούς ιμπεριαλιστές αντιπάλους και ανατολικά από την επίθεση στην περιοχή του ποταμού Κάλκα της Μογγολίας, της «λυσσασμένης» Ιαπωνίας. Η Σοβιετική ένωση βρίσκεται υπό καθεστώς ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης στην κυριολεξία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι είναι η τελευταία χώρα που φτάνει σε συμφωνία με το Χίτλερ για μη επίθεση. Ήταν ίσως και η μοναδική που είχε σοβαρά και πραγματικά ιδεολογικά κολλήματα σε σχέση με αυτή. Η κρισιμότητα της κατάστασης, το τρομακτικό μέγεθος του αντιπάλου (ναζί) και ο φόβος κυρίως ενός διμέτωπου πολέμου όμως δεν επιτρέπουν ιδεολογικούς συναισθηματισμούς.
Η συμφωνία του Χίτλερ με την Αγγλία και τη Γαλλία που είχε προηγηθεί στο Μόναχο, ενίσχυσε τις υποψίες του ότι αυτή η «σύμπραξη» ήταν η σιωπηρή συναίνεση των δυτικών για επίθεση της Γερμανίας προς τον ιδεολογικό εχθρό της δύσης πρώτα. Βλέπετε οι δυτικοί δεν έπαψαν ούτε μία στιγμή πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου να καλοβλέπουν την αποσταθεροποίηση της Σοβιετικής ένωσης, διαπραγματευόμενοι με τη Γερμανία. Ένας αρχικός πόλεμος μεταξύ της ΕΣΣΔ και των ναζί θα ήταν ότι πρέπει για τα συμφέροντά τους. Αργά ή γρήγορα βέβαια ήξεραν όλοι οι παίχτες, ότι κανείς δεν θα ξέφευγε από τον επεκτατισμό του τρίτου ράιχ.
Η ανάγκη για αλματώδη ανάπτυξη της αμυντικής βιομηχανίας είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Ο Στάλιν γνωρίζει καλά ότι τον πόλεμο δεν τον κερδίζουν μόνον οι άνθρωποι αλλά και τα όπλα. Στις αρχές του πολέμου η χώρα δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ακόμα ως άρτια εξοπλισμένη αμυντικά απέναντι στο τέρας. Το χαλύβδινο σθένος του σοβιετικού λαού όμως θα ισοσκελίσει κάπως το μειονέκτημα σε όσα θα ακολουθούσαν.
Η πολιτική του που σήμανε την «είσοδο» της χώρας στο παγκόσμιο γεωπολιτικό παιχνίδι θα αλλάξει ριζικά τις τύχες του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο. Η Σοβιετική ένωση προ του Β’ παγκοσμίου πολέμου θα είναι μία άλλη χώρα σε σχέση με αυτή των επόμενων δεκαετιών μετά το τέλος του. Οι διπλωματικοί ελιγμοί σε πρώτη φάση η προοδευτικά αυξανόμενη στρατιωτική και τεχνολογική της αυτάρκεια και φυσικά η καθοριστικότατη συμβολή της στην ήττα της Γερμανίας, θα την μετατρέψουν σε πόλο με πρωτεύοντα ρόλο παγκοσμίως, εκμεταλλευόμενη το κενό που άφηναν πίσω τους Γερμανία και Ιαπωνία, αλλά και την σταδιακή υποχώρηση της Βρετανίας.
Αυτή η τεχνολογική και στρατιωτική ανάπτυξη που ήδη πριν από τον πόλεμο έκανε δειλά την εμφάνισή της, θα κάνει τις ΗΠΑ αρκετά νευρικές και επιθετικές, φοβούμενες τις «επεκτατικές» τάσεις του Στάλιν αλλά και την στερεωμένη πια και ισχυρή θέση της ΕΣΣΔ στην Ευρασία. Η όποια πιθανή μεταπολεμική συνεργασία αποκόπτεται στην πράξη καθώς πλέον δεν υφίσταται ανάγκη για «σύμπλευση» μπροστά σε κοινό εχθρό. Πλέον η κούρσα είναι για δυο. Σε αυτό τον ανταγωνισμό η ιδεολογική επικράτηση θα έρθει σε δεύτερη μοίρα και ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός σε πρώτη, με την ισορροπία δυνάμεων να επικρατεί συνήθως στο πεδίο του ψυχρού πολέμου.
Οι «επεκτατικές» τάσεις του Στάλιν κυρίως με τη δημιουργία κρατών-δορυφόρων-αναχωμάτων, κατά τη γνώμη μου είχαν σκοπό την εδραίωση της ασφάλειας της ΕΣΣΔ (πάγια επιδίωξή του) και όχι απαραίτητα την ολοκληρωτική επικράτηση του σε αυτό το μεγάλο παιχνίδι, όπως η δυτική αντίληψη ισχυριζόταν. Ειδικά μετά την νίκη του καπιταλισμού, η δυτική θριαμβολογία έχει την τάση να φέρεται ισοπεδωτικά απέναντι στα Σοβιετικά πεπραγμένα και γι αυτό οφείλουμε να προσέχουμε με τις αναλύσεις που έχουν την τάση να τερατοποιούν μονόπλευρα τη Σοβιετική ένωση, με σκοπό να αποσαθρώσουν τελειωτικά τον κομμουνισμό εν γένει.
Η εξισορρόπηση δυνάμεων και πιθανοτήτων ήταν στόχος πρωταρχικός όπως και η συγκράτηση της Αμερικανικής εμμονικής επιθετικότητας (βλέπε προσπάθεια άρσης Αμερικανικού πυρηνικού μονοπωλίου με έναρξη του Σοβιετικού προγράμματος). Καλό είναι να μην συγκρίνουμε την εσωτερική πολιτική επικράτησης του με την εξωτερική του πολιτική. Έχουν εντελώς αντίθετες επιδιώξεις και οδηγούν σε γενικεύσεις. Η στάση του στο Ελληνικό ζήτημα αλλά και η γενικότερη τήρηση της “συμφωνίας των ποσοστών” (αν δεχτούμε την αφήγηση του Τσώρτσιλ) αποδεικνύουν ότι στην εξωτερική του συναναστροφή με τους δυτικούς υπήρξε συνετός.
Η ρεαλιστική αποτύπωση των διεθνών συγκυριών από το Στάλιν εξασφάλισε την επιβίωση της Σοβιετικής ένωσης για αρχή και την εκτόξευσή της μεταπολεμικά σε ένα ρόλο που επιδίωκε να κατακτήσει από καιρό, όχι με σκοπό να επιβάλει την ιδεολογική της ηγεμονία σε όλο τον κόσμο. Αυτό ήταν κάτι που για τη προλεταριακή διεθνιστική ιδίως λογική διαχρονικά, θα ερχόταν μέσα από ειρηνικές και διαλεκτικές διαδικασίες με τις πιεσμένες λαϊκές εργατικές μάζες με σκοπό την αφύπνιση τους. Για το Στάλιν πάλι η λογική αυτή του ήταν αδιάφορη και αντισοβιετική, αν μπορούσαμε να μαντέψουμε τους πιο ήπιους όρους που θα χρησιμοποιούσε ο ίδιος για να την περιγράψει σύμφωνα με τον χαρακτήρα του. Εκείνος ήταν βαθιά πιστός στον κομμουνισμό σε μία χώρα.
Προσωπικά δυσκολεύομαι να φανταστώ την επιβίωση της Σοβιετικής ένωσης μέσα σε αυτό το τόσο ανασφαλές περιβάλλον προπολεμικά, αλλά και δολοφονικό κατά τη διάρκεια του πολέμου, εάν τα ηνία της δεν ήταν στα χέρια του Ιωσήφ Στάλιν. Όπως δυσκολεύομαι να φανταστώ και την ανάδυση της στο επίπεδο της παγκόσμιας δύναμης με εξοπλιστικούς και τεχνολογικούς όρους, χωρίς τη σιδηρά, αλλά και ακραία βίαιη, εγωκεντρική και εξουσιολατρική ηγεσία του. Την αποφασιστικότητά του στα κρίσιμα.
Η ωμότητα με την οποία κατόρθωσε να επιβληθεί εντός του κόμματος και της χώρας γενικά, κατά τις εκκαθαρίσεις του 1936-1938 που μόνο οι εξαιρετικά προσεκτικοί και «τυχεροί» αντίπαλοι και σύμμαχοι του γλίτωσαν (βλέπε πχ φυσική ρευστοποίηση: διαδικασία εκκαθάρισης χωρίς δίκη) έδωσαν ένα πλεονέκτημα στη χώρα παρά την έκδηλη βαναυσότητα. Εξασφάλισαν με πολύ “αντεπαναστατικό” αίμα, κομματική «σύμπνοια» και κρατική «γαλήνη» εις βάρος των βασικών ελευθεριών, χωρίς τα οποία η χώρα θα ήταν πιθανότατα έρμαιο εσωκομματικών συγκρούσεων μετά το θάνατο του Λένιν και κατ’ επέκταση πλήρως αποσταθεροποιημένη σε μία πολύ άσχημη χρονική στιγμή για τέτοιες περιπέτειες. Η παραμικρή ένδειξη αδυναμίας θα άνοιγε τις «πύλες της κολάσεως» για την ένωση…
Όσον αφορά τη συνείδηση του σοβιετικού λαού της σταλινικής περιόδου, πέρα από το ότι είχε συνηθίσει να λατρεύει το Στάλιν, -μέχρι τουλάχιστον το καθαρτήριο για τον Χρουστσόφ 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956-, είτε από φόβο είτε από αγάπη είτε για την ασφάλεια την οποία ενέπνεε ως προς τη σταθερότητα και την εξωτερική απειλή, εντέλει έμαθε για την άλλη όψη του νομίσματος... Έμαθε ότι έζησε σε ένα καθεστώς που κυριαρχούσαν οι μυστικές υπηρεσίες (βλέπε την πανίσχυρη NKVD των Γιεζόφ και Λαβρέντι Μπέρια) και ο τρόμος ως προς την ελεύθερη κομματική έκφραση. Η συνέπεια του απέναντι στον κομμουνισμό είχε συγκεκριμένη κατεύθυνση και στόχευση και αυτή δεν ήταν απαρέγκλιτα ιδεολογική…
Σε αυτό που ήταν εγγύηση ο σκληροτράχηλος Γεωργιανός ήταν στο να κρατά ζωντανή και ανταγωνιστική την ένωση υπό συνθήκες ασφυκτικές. Σε αυτό που δεν ήταν “καλός” ήταν στο να την καθοδηγεί με απόλυτη συνέπεια στις ράγες του Μαρξισμού. Αν κρίνουμε με αυστηρούς όρους ορθολογισμού το πρώτο τότε ναι… η παντοδυναμία του σε αυτά τα δύσκολα χρόνια ήταν ευλογία για τη χώρα. Όσον αφορά το δεύτερο ήταν μάλλον κατάρα και για την ίδια αλλά και για το κύρος του κομμουνισμού.
Η Σοβιετική ιστορία είναι μία ιστορία κατά τη γνώμη μου απόδειξης των αποκλίσεων ανάμεσα στο θεωρητικό υπόβαθρο και το πρακτικό επίπεδο που έχω αναφέρει πολλάκις, ενός κράτους που έρχεται αντιμέτωπο με τη ρευστότητα και την ανασφάλεια του εξωτερικού περιβάλλοντος του, αλλά και την πολυπλοκότητα και δυσχέρεια των εσωτερικών οικονομικών δομών ανάπτυξής του (βλέπε πχ τα παρελκόμενα της κολεκτιβοποίησης) .
Η ιστορία του κράτους των άμεσα δημοκρατικών σοβιέτ, εξελίχθηκε σε ιστορία μιας κραταιής κομματικά ελεγχόμενης κρατικής γραφειοκρατίας που απείχε από το Μαρξ και από τους δύο πρώτους «ρομαντικούς» χρόνους ζωής μετά τον Οκτώβρη. Η ίδια η προσαρμογή στο εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον όπως επίσης και ο πάντα καθοριστικός ανθρώπινος παράγοντας, οδήγησαν στις συνειδητές συγκεντρωτικές μεταστροφές τη Σοβιετική ηγεσία, ήδη από την ύστερη εποχή του Λένιν. Μεταστροφές που κατ’ άλλους έχουν τις ρίζες στην εποχή του περίφημου “Τι να κάνουμε;” (θεμελιώδες έργο του Λένιν, 1902). Αυτές οι μεταστροφές βέβαια σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να θεωρηθούν νομοτελειακές όπως συχνά παρουσιάζονται… Μπορεί να απαντώνται συχνά στην ιστορία, αλλά από μόνα τους τα αίτια της κάθε μίας αξίζουν της προσοχής μας.
Υ.Γ 1: Όλα τα παραπάνω δεν έχουν σκοπό να καθαγιάσουν τις ακραίες εκφάνσεις της προσωπικότητας του Στάλιν. Δεν έχουν τη θέληση όμως και να ισοπεδώσουν τις ηγετικές και οργανωτικές αρετές του, τη γεωπολιτική διορατικότητα του και φυσικά τον θετικό και αρνητικό αντίκτυπο που είχαν στην ιδιόμορφη αυτή χώρα, που διαχρονικά αντιστεκόταν στο δυτικό επεκτατισμό και την οποία κυβέρνησε με ατσάλινο χέρι μέχρι το θάνατό του.
Υ.Γ 2: Από τα προαναφερθέντα λείπει ένα σημαντικό γεγονός το οποίο θα μπορούσε από μόνο του να δυναμιτίσει κάθε προσπάθεια αντικειμενικής κρίσης του Στάλιν και της Σοβιετικής του ένωσης. Είναι η σφαγή στο Κατίν που επισήμως πια έχει χρεωθεί σε αυτόν με την παραδοχή και του σύγχρονου Ρωσικού κοινοβουλίου. Τα στοιχεία που έχουν βγει στο φως είναι πολλά. Καλό είναι, ο καθένας που είτε δεν γνωρίζει το γεγονός είτε δεν έχει εξάγει συμπέρασμα, να σκύψει πάνω από όλα τα στοιχεία με προσοχή και “απαλλαγμένος” από κάθε είδους συναισθηματισμό να βγάλει το δικό του προσωπικό συμπέρασμα για τον ένοχο και τα κίνητρα του.
Το άρθρο έχει αρχικά δημοσιευθεί στο viewtag.gr