Μπορεί, άραγε να υπάρχει διαλεκτική σχέση μεταξύ Ορθοδοξίας και Επιστήμης; Κι αν ναι, με ποιον τρόπο μπορεί να συμβάλλει θετικά στην Ανθρωπότητα; Ενδιαφέρουσες απαντήσεις για αυτά κι άλλα πολλά ερωτήματα πρόκειται να δοθούν στο 2ο Διεθνές Συνέδριο του ερευνητικού προγράμματος Science and Orthodoxy around the World (SOW) που διοργανώνει το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών την Παρασκευή 9 και το Σάββατο 10 Φεβρουαρίου.
Το συνέδριο με τίτλο ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός και η επανεκτίμηση της επιστημονικής γνώσης σκοπό έχει να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να «χτιστούν γέφυρες» διαλόγου ανάμεσα στην ορθόδοξη θεώρηση του κόσμου και της επιστημονικής γνώσης, σε μια εποχή όπου τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν κλονίσει την ελπίδα του ανθρώπου στην επιστήμη.
Με την ευκαιρία του συνεδρίου μιλήσαμε με τον διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών κ. Ευθύμιο Νικολαΐδη.
Επιστήμη και θρησκεία φαίνονται δύο έννοιες εκ διαμέτρου αντίθετες. Ιστορικά που συναντιούνται και που χωρίζουν;
Στην πραγματικότητα οι έννοιες αυτές απέκτησαν ανταγωνιστική σημασία τον 19ο αιώνα όταν επικρατεί το πνεύμα του θετικισμού και συνδέεται η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη με την ευδαιμονία της κοινωνίας. Μέχρι τότε, όλοι οι μεγάλοι επιστήμονες που διαμόρφωσαν τη νέα ευρωπαϊκή επιστήμη, από τον Κοπέρνικο έως και τον Νεύτωνα συμπεριλαμβανομένου του Γαλιλαίου, αναζητούσαν το σχέδιο του Θεού για τη Δημιουργία. Τον 20ό αιώνα η ανταγωνιστική αυτή σχέση αμβλύνεται και πάλι, καθώς επιστήμονες όπως ο Αϊνστάιν επανέρχονται σε φιλοσοφικές αναζητήσεις σχετικά με το σύμπαν και τη λειτουργία του.
Ποια είναι η σχέση Ορθοδοξίας και επιστήμης διαχρονικά;
Πολύπλοκη. Η πρώτη συνάντηση απαντά στους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας και συγκεκριμένα στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τα ιερά κείμενα που αναφέρονται στη Δημιουργία του Κόσμου από τον Θεό. Οι περισσότεροι εξ αυτών χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους περί ελληνικής φυσικής φιλοσοφίας και αστρονομίας για να ερμηνεύσουν, ενίοτε αλληγορικά, ένα κείμενο το οποίο δεν ανήκει στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Στη συνέχεια, η Ορθοδοξία ταλαντεύεται μεταξύ της θέσης ότι ο πιστός οφείλει να μελετήσει και να προωθήσει τις επιστήμες γιατί μέσω αυτών θα καταλάβει και θα δοξάσει τη Δημιουργία, και της θέσης ότι οι επιστήμες είναι μια αβέβαιη γνώση η οποία συνέχεια μεταβάλλεται και άρα δεν είναι η πλέον κατάλληλη για την κατανόηση του Κόσμου. Αυτήν την τελευταία θέση θα ασπαστεί ο Ησυχασμός του 14ου αιώνα ο οποίος επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τις σχέσεις Ορθοδοξίας-επιστημών. Η πρώτη («φιλεπιστημονική») θέση θα υιοθετηθεί τόσο από τους λογίους των δύο Βυζαντινών Ουμανισμών όσο και από σημαντικούς ιεράρχες της οθωμανικής περιόδου, όπως ο Χρύσανθος Νοταράς ή ο Ευγένιος Βούλγαρις.
Η ανθρωπότητα διένυσε μια περίοδο όπου η επιστήμη είχε πάρει το πάνω χέρι σε ότι αφορά την εξήγηση του Κόσμου. Φαινόταν δρόμος χωρίς επιστροφή. Σήμερα σε ποιο σημείο βρίσκεται η σχέση τους; Κι αν υπάρχει μια επιστροφή προς την ορθόδοξη πίστη, τι είναι αυτό που ωθεί την επιστημονική σκέψη προς αυτήν την κατεύθυνση;
Πολλά τραγικά γεγονότα του 20ού αιώνα κλόνισαν την πίστη μεγάλης μερίδας της κοινωνίας στις επιστήμες. Η συζήτηση σήμερα δεν αφορά μόνο ηθικά θέματα αλλά βαθύτερα φιλοσοφικά που έχουν σχέση με την θέση της επιστημονικής γνώσης στα γνωστικά πεδία. Σημαντικοί επιστημολόγοι των τελευταίων δεκαετιών όπως ο Paul Feyerabend αμφισβήτησαν την ιδιαιτερότητα των επιστημών σε σχέση με τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες. Στη σημερινή μας κοινωνία στην οποία αναβιώνει μια επιστροφή στη θρησκεία, αυτές οι συζητήσεις έχουν επεκταθεί και στο θεολογικό χώρο, με αποτέλεσμα μια επαναπροσέγγιση των σχέσεων επιστημών και πίστης η οποία βέβαια δεν είναι ίδιον της Ορθοδοξίας.
Ο διάλογος μεταξύ ορθόδοξης πίστης και επιστήμης βοηθά και τις δύο να εξελιχτούν; Ποια είναι τα οφέλη για τον άνθρωπο και την κοινωνία;
Νομίζω ότι όλοι έχουν να κερδίσουν. Το όφελος για τους επιστήμονες είναι μια γενικότερη προσέγγιση η οποία ανοίγει ορίζοντες στη σημερινή κατακερματισμένη επιστημονική γνώση. Η υπερεξειδίκευση έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνο οι επιστήμονες να χάνουν σήμερα το ρόλο τους ως διανοητές αλλά να μην ελέγχουν καν τον επιστημονικό τους τομέα. Οι θεολόγοι έχουν να κερδίσουν πολλά από την ορθολογικότητα της επιστημονικής μεθοδολογίας. Η δε κοινωνία έχει να ωφεληθεί από τις προσεγγίσεις των δύο χώρων σχετικά με ηθικά και οικολογικά θέματα.
Αν υποθέσουμε ότι κάποιοι επιστήμονες και κάποιοι ιερωμένοι αποκτούν μια διαλεκτική σχέση με τη θρησκεία και την επιστήμη αντίστοιχα, με ποιον τόπο μπορεί να καλλιεργηθεί κάτι ανάλογο στο ευρύ κοινό;
Με την τυπική και άτυπη εκπαίδευση. Μέσα από κοινά προγράμματα στα σχολεία που θα προωθούν την κριτική σκέψη τόσο στη θεολογία όσο στις επιστήμες αλλά και μέσω του ανοίγματος και της παρουσίασης του διαλόγου στο κοινό με εκπαιδευτικές δράσεις, ομιλίες, συνέδρια και ντοκιμαντέρ.
Το 2ο Συνέδριο του ερευνητικού προγράμματος SOW έχει τίτλο «Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός και η επανεκτίμηση της επιστημονικής γνώσης». Αντιλαμβάνομαι ότι η ορθόδοξη πίστη επανεκτιμά την επιστημονική γνώση. Ο διάλογος μεταξύ των δύο γίνεται τελικά επί ίσοις όροις; Είναι αμφίδρομη η σχέση τους;
Αυτό ακριβώς επιδιώκουμε, να γίνει ένας οργανωμένος διάλογος επί ίσοις όροις αλλά και μια γόνιμη κριτική. Στο συνέδριο, κάθε ομιλία ακολουθείται από έναν σχολιασμό ο οποίος έχει προετοιμαστεί πριν την ομιλία καθώς οι σχολιαστές/τριες έχουν ήδη λάβει τα κείμενα που θα ανακοινωθούν. Και φυσικά ο γενικότερος διάλογος που θα ακολουθήσει συμβάλλει στην αλληλοκατανόηση των σχέσεων.
Σε ποιους απευθύνεται το συνέδριο;
Το συνέδριο είναι διεπιστημονικό: απευθύνεται στους θετικούς επιστήμονες, στους φιλοσόφους, στους ιστορικούς στους θεολόγους, αλλά και σε κάθε άνθρωπο που ενδιαφέρεται για τις σχέσεις μεταξύ των επιστημών και της θρησκείας. Λόγω των συμμετεχόντων οι οποίοι έρχονται από πάρα πολλές χώρες, η κοινή γλώσσα είναι τα αγγλικά.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα του ερευνητικού προγράμματος Science and Orthodoxy around the World (SOW) και ποιος είναι ο στόχος του;
Το πρόγραμμα SOW είναι η συνέχεια των μελετών μιας ομάδας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών που αφορούσαν τις ελληνόγλωσσες ιστορικές πηγές των σχέσεων επιστημών και ορθοδοξίας. Έχοντας καταγράψει την ιστορική πορεία αυτών των σχέσεων θελήσαμε να ανοιχτούμε σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Σε συνεργασία με ερευνητές στη Ρωσία, Ρουμανία, Σερβία, Βουλγαρία, Γεωργία αλλά και στα μέρη της ορθόδοξης διασποράς χαρτογραφούμε τις σύγχρονες σχέσεις και χτίζουμε μια βάση δεδομένων στα αγγλικά η οποία θα είναι ελεύθερα προσβάσιμη σε ένα έτος, στο πέρας του προγράμματος στην ιστοσελίδα του SOW http://project-sow.org .
Γιατί εστιάζετε στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό κι όχι γενικά στη Χριστιανική πίστη; Το καθολικό ή το προτεσταντικό δόγμα έχει διαφορετική αντίληψη για την επιστήμη;
Καταρχάς, για τον δυτικό χριστιανισμό έχει ήδη γίνει μια σημαντικότατη δουλειά όσον αφορά στην ιστορία των σχέσεων θρησκείας-επιστημών αλλά και στο διάλογο. Υπάρχει ήδη μια πολύ μεγάλη βιβλιογραφία για το θέμα και έχουν οργανωθεί και συνεχίζονται να οργανώνονται πολλές δράσεις. Από την άλλη, ο ορθόδοξος χώρος παρέμενε αχαρτογράφητος, εν μέρει ίσως των πολλών και διαφορετικών απόψεων που εκφράζονται. Η ιστορία των δύο χώρων, της ορθοδοξίας και του δυτικού χριστιανισμού, έχει οδηγήσει σε διαφορετικές προσεγγίσεις για πολλά θέματα, τόσο γνωσιολογικά όσο και μεθοδολογικά. Ένας από τους στόχους τους προγράμματός μας είναι να μελετηθούν αυτές οι διαφορές σε σχέση με την ιστορική εξέλιξη των διαφόρων δογμάτων.
Πληροφορίες:
Το συνέδριο θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 9 και Σάββατο 10 Φεβρουαρίου 2018 στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας»), Λεωφ. Βασιλέως Κωνσταντίνου 48, Αθήνα.
Γλώσσα εργασίας του συνεδρίου θα είναι τα αγγλικά.
Περισσότερες πληροφορίες στη διεύθυνση: http://project-sow.org/conf2
