Ο άνθρωπος βαυκαλίζεται ότι η ποίηση τον χρειάζεται. Κάνει όμως λάθος. Ο άνθρωπος είναι εκείνος που έχει ανάγκη την ποίηση για να παραμείνει υγρή η πικρή ρίζα της ψυχής του. Ειδάλλως, η ανθρώπινη ύπαρξη αρχίζει να φυλοβολλά.
Ποίηση είναι εκείνα τα αόρατα αλλά ισχυρά νήματα που συνδέουν τους ανθρώπους μέσα στο χρόνο και το χώρο. Οι ίδιες λέξεις που κλόνισαν τον Ράϊνερ Μαρία Ρίλκε πριν από έναν αιώνα, προκαλούν μύχιες περιδινήσεις στον άνθρωπο που πίνει καφέ σήμερα σε ένα στέκι στη Βαλαωρίτου. Το βίωμα, το αίσθημα παραμένει μέσα στους αιώνες, μέσα στους τόπους ίδιο και αναλλοίωτο.
«Τα Ελεγεία του Ντουίνο είναι το πιο μεγάλο και σημαντικό ποιητικό έργο του Ρίλκε. Πρόκειται για πολύ δύσκολα ποιήματα. Για αυτό και η παρούσα έκδοση, -που υπήρξε απαιτητική και κοστοβόρα, αισθανόμαστε ευγνωμοσύνη για τις Εκδόσεις Αρμός που την υλοποίησε -, αποτελείται από τρία μέρη.
Στο πρώτο υπάρχει η ακριβής μετάφραση από τα Ελεγεία σε αντιπαράθεση με το πρωτότυπο γερμανικό κείμενο. Διατηρείται το αρχαιοπρεπές “Ελεγεία” και όχι “Ελεγείες”, κατά “Τα Ελεγεία της Οξώπετρας” του Οδυσσέα Ελύτη και το “Ελεγεία και Σάτιρες” του Κώστα Καρυωτάκη.
Στο δεύτερο μέρος έχουν επιλεχθεί επιστολές του ποιητή, οι οποίες φωτίζουν τα Ελεγεία του Ντουίνο, και μεταφράζονται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα.
Στο τρίτο μέρος για πρώτη φορά στα Ελληνικά Γράμματα επιχειρείται μία ερμηνευτική προσέγγιση των Ελεγείων, διερευνάται το κρυφό νήμα που τα συνδέει μέσα στη δεκαετία που γράφτηκαν από τον δημιουργό τους», σχολιάζει ο μεταφραστής Θανάσης Λάμπρου, διακεκριμένος μελετητής της γερμανικής ποίησης, συγγραφέας και ποιητής με δικό του έργο. «Εξάλλου και μένα μία δεκαετία μου πήρε για τον τόμο αυτόν».
Γιατί όμως Μαρία Ρίλκε;
«Η μητέρα του, βαθύτατα καθολική, επέλεξε να δοθεί στο γιο της ως μεσαίο όνομα, το όνομα της Παναγίας, Μαρία, διότι ο ποιητής είχε γεννηθεί Σάββατο, ημέρα αφιερωμένη στην Παναγία. Φυσικά και ο Ρίλκε υπήρξε θύμα κακόβουλων πειραγμάτων για αυτό σε όλη του τη ζωή», διευκρινίζει ο Λάμπρου.
Γιατί του Ντουίνο;
«Στο Ντουίνο κοντά στην Τεργέστη, πάνω από την Αδριατική θάλασσα, βρισκόταν ο πύργος στον οποίο διέμενε ο ποιητής όταν ξεκίνησε να γράφει το πρώτο Ελεγείο, φιλοξενούμενος από μία φίλη του κόμισσα. Ο ίδιος δεν ήταν εύπορος, κάθε άλλο, αλλά οι παρέες του ήταν αριστοκράτες, οι οποίοι εκτιμούσαν το έργο και το πνεύμα του».
Στο ένθετο φωτογραφικό αφιέρωμα του βιβλίου, στο τελευταίο στιγμιότυπο ο ποιητής κοιτάζει κατάματα την κάμερα χαμογελώντας, σχεδόν γελώντας.
«Εδώ είναι λίγες μόλις εβδομάδες προτού πεθάνει. Ο Ρίλκε πεθαίνει νέος, μόλις πενήντα ενός ετών, μετά από μία σύντομη ασθένεια, που μάλλον επρόκειτο για κάποια μορφή επιθετικής λευχαιμίας. Το τραγικό ήταν ότι μαθαίνει ότι θα πεθάνει μόλις δύο εβδομάδες πριν. Με τα μέσα της Ιατρικής της εποχής του δεν ήταν δυνατή κάποια έγκαιρη διάγνωση. Έτσι ενώ υπέφερε από φρικτούς πόνους, οι γιατροί για καιρό του συνέστηναν λουτρά ή περιπάτους στη φύση».
Το βιβλίο δεν είναι ούτε ποίηση, ούτε φιλοσοφία. Είναι και ποίηση και φιλοσοφία μαζί. Οι στίχοι του Ρίλκε μοιάζουν με σπαράγματα λόγου, με άρρητες ιαχές.
«Τίποτα να μη θέλεις πια, τίποτα να μη θέλεις», διαβάζει κανείς στο Έβδομο Ελεγείο, ενώ το Ένατο Ελεγείο διερωτάται: «Γιατί αφού μπορούμε τη διορία της ζωής να εξαντλήσουμε σα δάφνη λίγο πιο σκοτεινόχρωμη από κάθε άλλο πράσινο, γιατί πρέπει σαν άνθρωποι να ζήσουμε;»
Ένα από τα κεντρικά ζητήματα των Ελεγείων του Ντουίνο είναι πώς μπορεί ο έρωτας δύο ανθρώπων να μεταπλαστεί σε αγάπη που μορφώνει και μεταμορφώνει. Σύμφωνα με τον ποιητή η απώθηση του θανάτου είναι μία από τις δύο αιτίες για την ακρωτηριασμένη σχέση του ανθρώπου με τα πράγματα και τον Κόσμο. Η άλλη αιτία είναι απώθηση, η ενοχοποίηση, ο ευτελισμός του ερωτικού ορμέμφυτου.
Ο τόμος κλείνει με κάποιες δοκιμές του Θανάση Λάμπρου για τη σκέψη του ποιητή. Οι ίουλοι, οι ταξιανθίες των αρσενικών ανθέων πάνω σε μία γυμνή φουντουκιά ή η βροχή της άνοιξης πάνω στο μαύρο χώμα αποτελούν παραβολές, αλληγορίες. Μόνο με αυτές μιλούν οι απέραντα νεκροί. Μόνο με αυτές μίλησε ο Ιησούς, η ενσάρκωση του Θεού και του θείου μέσα σε κάθε άνθρωπο. Άλλωστε το θρησκευτικό στοιχείο, η θρησκευτικότητα, είναι πολύ έντονα στον Ρίλκε. Ο άνθρωπος αποφεύγει τον πόνο, σπαταλά τον πόνο, αλλά η έσχατη γνώση είναι ότι ζωή και θάνατος είναι ένα. Αυτό που πέφτει και αυτό που υψώνεται είναι η ίδια κίνηση, είναι ο τρόπος που το Ανοιχτό φανερώνεται.
Το βιβλίο, ποιητής και μεταφραστής, προσφέρουν στον αναγνώστη το αδιανόητο, και για αυτό ανέλπιστο: να αντικρίσει τη ζωή από ένα κατά τι υψηλότερο σημείο, τον υπερυψωμένο λόφο του θανάτου.
Σημείωση: Η οδός Βαλαωρίτου θα μπορούσε να θεωρηθεί μία ιδεώδης ευθεία με την τεθλασμένη οδό Ζαλοκώστα όπου δεσπόζει η επιβλητική προτομή του Γιώργου Σεφέρη. Τις τέμνει άλλωστε μόνο η Κριεζώτου, του ατρόμητου Καρυστινού οπλαρχηγού της Επανάστασης του ’21. Φέτος συμπληρώθηκαν πενήντα ένα έτη από το θάνατο του νομπελίστα ποιητή και διπλωμάτη.
Ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας, προς τιμήν του, στις 20 Σεπτεμβρίου έκανε ειδική μνεία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τον ποιητή που «τίμησε τα Ελληνικά Γράμματα και το Διπλωματικό Σώμα». Ο ίδιος ο Σεφέρης δεν είχε κρύψει ποτέ την πικρία του για την αντιμετώπιση που τύγχανε από την υπηρεσία τόσο πριν, όσο και μετά από το Νόμπελ. Μετά από πενήντα χρόνια ο τότε υπουργός Εξωτερικών θα τιμά τους μικρούς Σεφέρηδες που υπηρετούν σήμερα στο υπουργείο; Την ευθύνη δεν φέρει πάντοτε η πολιτική ηγεσία, αλλά βαραίνει μάλλον το εκάστοτε υπηρεσιακό περιβάλλον, που δεν ενημερώνει. Η ποίηση και η δημιουργία αποτελούν εθνική υπόθεση, συγχωρούνται άραγε χρονοκαθυστερήσεις μισού ή ενός αιώνα;
Ράϊνερ Μαρία Ρίλκε – Τα Ελεγεία του Ντουίνο
Μετάφραση, Σχόλια, Ερμηνευτική σπουδή: Θανάσης Λάμπρου
Εκδόσεις Αρμός, 2022
