«Τα μικρά της Επανάστασης» του Παύλου Κουτουζή από τις εκδόσεις Διόπτρα αναδεικνύουν άγνωστες πλευρές της ελληνικής ιστορίας και της ελληνικής επανάστασης. Η εξαντλητική έρευνα του συγγραφέα στις ιστορικές πηγές, όπως προκύπτει από τις παραπομπές, δίνει στον φιλίστορα, και όχι μόνο, αναγνώστη, 200 μικρά κείμενα, σαν αυτοτελείς short stories, από την προεπαναστατική, επαναστατική και μετεπαναστατική περίοδο, που φωτίζουν, συχνά με διασκεδαστικό, και σίγουρα όχι ακαδημαϊκό τρόπο, άγνωστες πλευρές του Αγώνα. Είναι αυτές οι ιστορικές φωτοσκιάσεις, το κιαροσκούρο του ιστορικού γίγνεσθαι, που μας κάνουν, εν πολλοίς, αυτό που είμαστε σήμερα.
Τί σημαίνει «τσογλάνι», πώς έδερναν τα παιδιά οι προεπαναστατικοί δάσκαλοι, γιατί οι κρυπτοχριστιανοί ονομάζονταν «λινοβάμβακοι» και πώς προέκυψε η φράση «με το άστε ντούε» που έλεγαν οι παππούδες μας; Πώς έγινε κι ο Λόρδος Μπάιρον ζωγραφίστηκε με αλβανική φορεσιά και ποιοι Έλληνες λοχίες συνόδεψαν τον Ναπολέοντα στην εξορία του; Γιατί ο Αδαμάντιος Κοραής ένοιωθε αηδία και αγανάκτηση για κάποια δημοτικά τραγούδια, πώς αντιδρούσαν οι προληπτικοί αγωνιστές του ’21 αν έβλεπαν ένα παπά το πρωί και τί κάνανε στους αιχμαλώτους; Γιατί οι Τούρκοι έβγαζαν τα μάτια των αγίων στις εικόνες, σε ποια χέρια κατέληξε το σπαθί του Ομέρ Βρυώνη και πώς αντιστάθηκε στον σουλτάνο ο καδής των Αθηνών; Ποια ήταν τα fake news της Επανάστασης και ποιοι Ευρωπαίοι συνέχισαν να κάνουν δουλεμπόριο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης;
Τέτοιες ιστορίες, σαν κι αυτές κι ακόμα πιο ενδιαφέρουσες, περιλαμβάνει ο ιστορικός Παύλος Κουτουζής στο βιβλίο του, που είναι κάτι παραπάνω από ένα απάνθισμα στιγμιοτύπων, παραλειπομένων από τον ξεσηκωμό – μάλλον διαβάζεται σαν μια γραπτή μαγνητική τομογραφία του ελληνισμού.
Πόσο καιρό διήρκεσε η έρευνα σας για ”Τα μικρά της επανάστασης”, σε πόσες πηγές, και ποιο ήταν το κριτήριο για την επιλογή τόσο των πηγών όσο και των τελικών κειμένων;
«Η έρευνα διήρκεσε περίπου ένα χρόνο, η ενασχόλησή μου όμως με τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο είναι διαρκής και καθημερινή για τουλάχιστον τρεις δεκαετίες. Καλούμαι καθημερινά να διδάξω στο Δημοτικό, το Γυμνάσιο και το Λύκειο. Κριτήριο επιλογής των πηγών και αποσπασμάτων ήταν η προβολή άγνωστων πτυχών, γεγονότων και τρόπου σκέψης και δράσης των εμπλεκομένων προσώπων. Πολλές φορές με κατηύθυνε η μελέτη, ασπάζομαι άλλωστε την άποψη ότι η έρευνα είναι οργανωμένη φαντασία».
Ποια από τα περιστατικά που ανακαλύψατε κάνοντας την ερευνά σας, σας εξέπληξαν περισσότερο; Τόσο δυσάρεστα, όσο και ευχάριστα.
«Αλήθεια είναι ότι τα περισσότερα τα γνώριζα, εξεπλάγην όμως από την αδιαπραγμάτευτη βούληση των ανθρώπων της εποχής να κατακτήσουν την ελευθερία τους με οποιοδήποτε κόστος. Πιστεύω ότι στο προοίμιο του Συντάγματος της Τροιζήνας, όπου γίνεται λόγος για την καρτεροψυχία των Ελλήνων αυτό καθίσταται σαφές. Αρνητική εικόνα δίνει στον κάθε ιστορικό η μικροπρέπεια ομάδων και προσώπων, οι οποίοι ταύτιζαν την πορεία της Επανάστασης με τα προσωπικά τους συμφέροντα και δεν δίσταζαν να υπονομεύσουν τον αγώνα, προκειμένου να επωφεληθούν. Επ΄ αυτού η μαρτυρία του Κολοκοτρώνη για την ομοψυχία των Ελλήνων στην πρώτη περίοδο του ξεσηκωμού είναι η καλύτερη απόδειξη».
Δεν υπάρχουν και πολλά κείμενα για τους δυο Εμφυλίους κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Έλλειψη πηγών, ή ειλημμένη απόφαση να μην τονιστεί αυτή η δυσάρεστη, και καθόλου ηρωική, πλευρά του Αγώνα;
«Θεωρώ τις εσωτερικές συγκρούσεις αναπόσπαστο κομμάτι κάθε επαναστατικής κίνησης. Θα τολμούσα να αναφέρω τον όρο νομοτέλεια. Όταν όλες οι κοινωνικές ομάδες επανατοποθετούνται επί του πεδίου, για να εξασφαλίσουν καλύτερη θέση στην διαμορφούμενη νέα κατάσταση είναι φυσικό να συγκρουστούν. Η σύγκρουση ομοιάζει με το φαινόμενο του βρασμού. Όταν παρέχεται ενέργεια σε ένα δοχείο με νερό τα μόρια αρχίζουν να κινούνται και μοιραία συγκρούονται. Δεν θεώρησα ότι θα έπρεπε να σταθώ τόσο πολύ στο συγκεκριμένο κεφάλαιο».
Είναι πολύ ενδιαφέρον το κείμενό σας για τις ακρότητες που διέπραττε ο Ανδρούτσος, ο οποίος έχτισε ζωντανό έναν ιερέα «λόγω εμπάθειας προς τους κληρικούς”! Συγχωρείτε τέτοιες ”παράπλευρες απώλειες”, τη βία χωρίς όρια, σε έναν δίκαιο αγώνα;\
«Τους άνδρες τους σμιλεύουν οι καιροί», ο Ανδρούτσος όπως και άλλοι οπλαρχηγοί θήτευσαν στην αυλή του Αλή πασά και διδάχτηκαν πολιτική από αυτόν. Είναι φυσικό να υπάρχουν ακραίες συμπεριφορές σε εμπόλεμες καταστάσεις. Επίσης οι Έλληνες συμβιώνοντας για περίπου τέσσερις αιώνες με τους Τούρκους δεν θα μπορούσαν να μην επηρεαστούν. Ο Ανδρούτσος υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους και αξιότερους οπλαρχηγούς. Δηλωτικό της αξίας του ήταν ο σεβασμός που έτρεφαν για εκείνον ο Κολοκοτρώνης και ο Καραϊσκάκης. Η αδυναμία της πολιτικής διοίκησης της Επανάστασης να τον εντάξει πλήρως στους κόλπους της, προσμετράται στα αρνητικά της. Σε άλλα κείμενά μου φαίνεται καθαρά ο κατατρεγμός του από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Αυτό που ξέρουν όσοι μελετούν την ιστορία είναι ότι η βία κλιμακώνεται χωρίς όριο σε επαναστατικές περιόδους. Σάς παραπέμπω στους πρώτους στίχους του Εθνικού μας Ύμνου. Τέλος και για μεθοδολογικούς καθαρά λόγους θέλω να τονίσω πως τα πράγματα κρίνονται κατά τόπο, χρόνο, περίσταση και συνθήκη».
Κάποιοι υποστηρίζουν πως το’21 καθόρισε πολιτικά τη σύγχρονη Ελλάδα, πως οι σημερινές πολιτικές παθογένειες, όπως η πόλωση, που φτάνει τα όρια του διχασμού στην ελληνική κοινωνία, η διαφθορά και η διαπλοκή των δημοσίων λειτουργών, ή η εξάρτηση από ξένους παράγοντες, έχουν τις ρίζες τους στο ’21. Συμφωνείτε;
«Τα γεγονότα στην ιστορία μοιάζουν με ντόμινο. Κάθε κατάσταση πυροδοτεί την επόμενη φάση της και οι εκρηκτικές αποσυμπιέσεις, δηλαδή τα «μεγάλα γεγονότα» δημιουργούν πύκνωση του ιστορικού χρόνου. Μιλώ για τομές κατά τη διάρκεια των οποίων λαμβάνουν χώρα γεγονότα αιώνων σε δεκαετίες. Στα διακόσια χρόνια που μεσολάβησαν από τη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση υπήρξαν ευκαιρίες να αποδεσμευτούμε από την κακοδαιμονία μας. Είναι όμως από την άλλη πλευρά πολύ βολικό να υπάρχει ένα αφήγημα , που μεταθέτει τις ευθύνες στο παρελθόν. Αν το εξετάσουμε καθαρά ιστορικά, θα έπρεπε να διδαχτούμε από τα λάθη του παρελθόντος. Αυτή είναι η αξία της ιστορίας, γι’ αυτό και θεωρείται το παγκόσμιο θησαυροφυλάκιο των παραδειγμάτων.
Ιδού λοιπόν για όλους μας πεδίον δόξης λαμπρόν!»
Εάν γράφατε ένα τέτοιο βιβλίο για τη σημερινή κατάσταση, 200 χρόνια από την Επανάσταση, εν έτει 2021 δηλαδή, ποια θα ήταν τα θέματα που θα σας ενδιέφεραν να τονίσετε;
«Είναι μεγάλος ο πειρασμός και θα μπορούσα να εστιάσω το φακό σε πολλά και διαφορετικά πεδία. Για την οικονομία όμως της συζήτησης θα επέλεγα ν’ ασχοληθώ με τη διαφοροποίηση , που υπέστη ο ανθρωπολογικός τύπος του Έλληνα κατά τη διάρκεια των δύο αυτών αιώνων. Θα επικεντρωνόμουν στην κάμψη του φρονήματος και στην αποδοχή πραγμάτων, τα οποία θα ήταν αδιανόητα για παλαιότερες γενιές. Συνοψίζοντας αναφέρομαι στη μετάλλαξη αυτού που ευφυώς ο μεγάλος ιστορικός Νικόλαος Σβορώνος όρισε ως «αντιστασιακό χαρακτήρα».