Η διεθνής συζήτηση για την πανδημία του κορωνοϊού λαμβάνει χώρα σε κάθε πιθανό πεδίο και ακούγεται σε κάθε πιθανή γωνιά. Μολαταύτα, ένα από τα κεντρικά θέματα συζήτησης, ειδικά στην Ελλάδα, είναι ο αντίκτυπος της πανδημίας —και κυρίως των μέτρων περιστολής της— στις θρησκευτικές κοινότητες, και συγκεκριμένα στην ορθόδοξη χριστιανοσύνη, όσον αφορά στα καθ’ ημάς.
Η συζήτηση, μάλιστα, εντείνεται ακόμα και αυτές εδώ τις ημέρες, εν όψει του νέου κύματος μέτρων καταμεσής του καλοκαιριού και του ζητήματος της «μάσκας στους ιερούς ναούς».
Όμως τα θέματα που απασχόλησαν το δημόσιο λόγο ήταν πολλά: από το αν η ιδιότητα ενός χώρου ως θρησκευτικού συνεπάγεται κάποια μαγική ανοσία (τοποθέτηση που θα εξέπληττε το σύνολο της ορθόδοξης παράδοσης και εμπειρίας), μέχρι του αν συγκεκριμένα τα καθαγιασμένα δώρα, που κατά την πίστη των χριστιανών των αποστολικών εκκλησιών είναι σώμα και αίμα Χριστού κατά κυριολεξία (αν και μαρτυρούμενο με αποκλίνοντες τρόπους ανά εκκλησιαστική κοινότητα), μπορούν να καταστούν εστίες μετάδοσης του νέου κορωνοϊού — μια συζήτηση με θεολογικό ενδιαφέρον, αλλά ελάχιστο πρακτικό ενδιαφέρον, καθ’ ότι οδηγεί στην αδιέξοδη συζήτηση για το εάν, πέραν των τιμίων δώρων, οι ιοί κολλάνε και μέσα ή μόνο έξω από το ποτήριο, συνεπεία της συνάθροισης και του ενδεχομένου συνωστισμού καθ’ εαυτόν, κατά τον ασπασμό των εικόνων, και εν τέλει σε χίλιες δύο ευκαιρίες οι οποίες απλώς δεν αφορούν το ερώτημα για τα τίμια δώρα καθ’ εαυτά, με αποτέλεσμα η όλη αντιμαχία να παρέλκει στο πρακτικό επίπεδο.
Η συζήτηση αυτή άλλοτε έλαβε χώρα με κραυγές δυσερμήνευτου περιεχομένου και άλλοτε με επιχειρήματα κρατικής επιβολής, όπως επί παραδείγματι τη νέα θεολογία του πρωθυπουργού της Ελλάδας, κατά την οποία η ουσία του χριστιανισμού είναι η «ατομική προσευχή».
Ουσιαστικά, αμφότερες οι πλευρές επιδόθηκαν σε έναν αγώνα ανορθοδοξίας: οι μεν φονταμενταλίζοντες μαγείρεψαν θεωρίες που ουδέποτε υπήρχαν στην παράδοση της εκκλησίας, όπως το ότι γενικά δεν κολλούν οι οποιοιδήποτε ιοί μέσα στο χώρο του ναού (;), μέχρι την προσπάθεια επιβολής μιας αντίληψης κατά την οποία η μετοχή στην εκκλησία είναι απλώς ένα προσωπικό χόμπι ατομικής πνευματικότητας διότι έτσι την αντιλαμβάνονται οι «θύραθεν», οπότε τι τους ενοχλεί πια αυτούς τους χριστιανούς αν ασκούν αυτό το χόμπι από το σπίτι τους (η μελέτη της διάνθισης αυτών των απόψεων με ερασιτεχνική κοπτοραπτική εδαφίων της Καινής Διαθήκης ήταν, ομολογουμένως, μια επίπονη διαδικασία κατά τη διάρκεια του lockdown). Στην αρχή της πανδημίας, ο υποφαινόμενος είχε συνεισφέρει ένα κάπως ανοικονόμητο κείμενο για το θέμα, «Eat the Christians: για τη μολυσματική παρουσία των χριστιανών στο δημόσιο χώρο».
Σε αυτόν τον Πύργο της Βαβέλ εμφανίζεται σήμερα μια πραγματικά αξιοπρόσεκτη συνεισφορά, το νέο βιβλίο «Καιρός του ποιήσαι: Η Ορθοδοξία ενώπιον της πανδημίας του κορωνοϊού» από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου (Εκδοτική Δημητριάδος 2020, τόμο τον οποίο συνεπιμελήθηκαν ο Νικόλαος Ασπρούλης (Αν. Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου) και ο Nathaniel Wood (Αν. Διευθυντής του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Fordham στη Νέα Υόρκη). Τα περισσότερα από τα κείμενα προέκυψαν και στο μεγαλύτερο μέρος τους προέρχονται από το ιστoλόγιο Public Orthodoxy (Δημόσια Ορθοδοξία) που επιμελείται το Κέντρο Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Fordham στη Νέα Υόρκη. Εδώ, επιτέλους, μια σειρά από ζητήματα σχετιζόμενα με τις «σχέσεις χριστιανισμού-κορωνοϊού» συζητούνται σοβαρά, δηλαδή με ακριβώς τον αντίθετο τρόπο του συνήθους στην ελληνική δημόσια σφαίρα.
Τα κείμενα υπογράφουν οι Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης (Ζηζιούλας), π. Robert M. Arida, π. Alexis Vinogradov, Ιερομόναχος Χρυσόστομος Κουτλουμουσιανός, Will Cohen, Διάκ. Mark Roosien, Διάκ. Paul Gavrilyuk, π. Ιωάννης Χρυσαυγής, Crina Gschwandtner, π. Elias Villis, Διάκ. Brandon Gallaher & π. Richard René, Susan R. Holman, Μητροπολίτης Κορέας Αμβρόσιος (Ζωγράφος), π. Νicholas Kazarian, Gregory Tucker, Διάκ. Nicholas Denysenko, Elena Romashko, John P. Burgess, Regina Elsner, Febe Armanios, Μητροπολίτης Αργολίδος Νεκτάριος (Αντωνόπουλος), π. Αθανάσιος Καρατζογιάννης, Μητροπολίτης Νιγηρίας Αλέξανδρος (Γιαννίρης) και οι Νικόλαος Ασπρούλης & Nathaniel Wood. (Δεδομένου ότι ο καθηγητής και πατήρ Νικόλαος Λουδοβίκος είχε συνεισφέρει δύο πολύτιμα κείμενα για τα υπό συζήτηση ζητήματα κατά τη διάρκεια της πρώτης πράξης της πανδημίας, ίσως θα είχε νόημα να είχαν συμπεριληφθεί και αυτά, ιδίως δεδομένης της πολυσυλλεκτικής ανοιχτότητας του τόμου: ...ενδεχομένως μια ιδέα για τη δεύτερη έκδοση, μετά το δεύτερο κύμα.).
Το πρώτο που οφείλει να σημειώσει κανείς είναι τα ταχύτατα και αποτελεσματικά αντανακλαστικά της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, με αποτέλεσμα να έχουμε την πρώτη συμβολή υπό μορφή βιβλίου για το ζήτημα του... διαλόγου κορωνοϊού και χριστιανισμού στην Ελλάδα. Μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει κάποια αντίστοιχης εμβέλειας παρέμβαση από κανέναν φορέα, είτε επίσημο είτε όχι — ούτε η διοικούσα εκκλησία ούτε οι θεολογικές σχολές αποτόλμησαν το οτιδήποτε υποτυπωδώς αντίστοιχο. Το δεύτερο ενδιαφέρον σημείο είναι πως πρόκειται όχι απλώς για μια σοβαρή, αλλά και εξόχως πολυσυλλεκτική απόπειρα: αν και κανείς ίσως θα οδηγείτο σε διαφορετικά συμπεράσματα από την μελέτη του προλόγου του βιβλίου, το σύνολο των κεφαλαίων σε καμία περίπτωση δεν εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο και προαποφασισμένο ενιαίο θεολογικό «πρόγραμμα». Αντ’ αυτού ανθολογούνται τοποθετήσεις που έχουν κάτι να πουν, και εξετάζονται με προσοχή θεολογικές και ποιμαντικές πτυχές και προκλήσεις του ζητήματος, με αναφορά σε σειρά χωρών και παραδόσεων, ιστορικής και ποιμαντικής εμπειρίας, και γόνιμης διερώτησης ως προς το πώς οφείλει κανείς να κινηθεί από ’δω και πέρα.
Ενδιαφέρον είναι και το εξής: όπως ελέχθη, τα περισσότερα κείμενα προέκυψαν από το ιστoλόγιο Public Orthodoxy που διατηρεί το Κέντρο Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Fordham στη Νέα Υόρκη. Δηλαδή, διαπιστώνουμε στην πράξη ότι ο χώρος όπου συλλέγονταν οι περισσότερες αναλυτικές φωνές για τη συνάντηση πανδημίας και ορθόδοξης χριστιανοσύνης δεν ήταν η γεωγραφία κάποιας παραδοσιακά ορθόδοξης χώρας, αλλά η Νέα Υόρκη, εκεί δηλαδή ακριβώς όπου η Ορθοδοξία καλείται να δώσει μια μαρτυρία η οποία δεν θεωρείται εκ προοιμίου δεδομένη (είτε δεδομένη ως κρατικά καθοδηγούμενη και άρα διαστρεβλωμένη, είτε δεδομένη ως απλώς γνωστή). Τα κείμενα προέρχονται από μελετητές σειράς χωρών και παραδόσεων, με τη συμμετοχή τόσο ακαδημαϊκών όσο και ανθρώπων από την ποιμαντική πράξη. Το επίμετρο του βιβλίου ανήκει σε τρεις κληρικούς, τον Μητροπολίτη Αργολίδος Νεκτάριο, τον Μητροπολίτη Νιγηρίας Αλέξανδρο, και τον π. Αθανάσιο Καρατζογιάννη από το Βέλγιο, ο οποίος έζησε αυτοπροσώπως την εμπειρία της εντατικής λόγω κορωνοϊού.
Το βιβλίο ξεκινά με την βαρυσήμαντη συνέντευξη του Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη (Ζηζιούλα), η οποία είχε προκαλέσει αρκετές συζητήσεις όταν πρωτοδημοσιεύθηκε μεσούσης της πανδημίας, τόσο στην αγγλική όσο και στην ελληνική της έκδοση: ένας από τους κατ’ εξοχήν στοχαστές και θεολόγους της κεντρικότητας της ευχαριστιακής σύναξης καλείται να μιλήσει για την, ουσιαστικά, προσωρινή κατάργησή της για λόγους υγιείας. Πρόκειται για ένα κείμενο ιδιαίτερα διεισδυτικό, στο οποίο θα μπορούσε να πει κανείς πως οι δύο «πλευρές» κατά τη διάρκεια της πανδημίας προτίμησαν να… δουν ό,τι ήθελαν να δουν — κάτι που αδικεί μια πραγματικά θεολογική τοποθέτηση όπως αυτήν. Μια τοποθέτηση που θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητη, αλλά ίσως ακούγεται για πρώτη φορά από πρόσωπο που ενώνει τις ιδιότητες του Μητροπολίτη, του Ακαδημαϊκού και του πρωτότυπου στοχαστή, αφορά το άτοπον της «τηλεοπτικής μετάδοσης της λειτουργίας»: αυτή παρουσιάζεται, ορθότατα, ως ασεβής — σαφώς ασεβέστερη της μη προσέλευσης σε μια θεία ευχαριστία. Ευτυχώς, το βιβλίο είναι διάστικτο από παρατηρήσεις που θα κάνουν τον προσεκτικό αναγνώστη και σκεφτεί, και ίσως να αναθεωρήσει πτυχές των όσων θεωρεί ως δεδομένα.
Θα προέβαινα σε παράχρηση της μεγαλοθυμίας του αναγνώστη αν προχωρούσα σε σχολιασμό ενός εκάστου κεφαλαίου. Προσκαλώντας τον δυνάμει αναγνώστη του βιβλίου να καταστεί ενεργεία αναγνώστης μελετώντας το, θα ήθελα να προσκομίσω ένα τελευταίο σχόλιο.
Σε αρκετά από τα κείμενα παρατηρείται μία τάση αυτοτοποθέτησης απέναντι σε έναν ανορθολογικό φονταμενταλισμό, ο οποίος παρουσιάζεται ως προνεωτερικός και άρα ιστορικά παρωχημένος, ανίκανος να εισέλθει στην τρέχουσα εποχή, και ο οποίος αδυνατεί να διακρίνει την διαφορά πίστης και λογικής ή πίστης και επιστήμης (δηλαδή φονταμενταλισμός=ανορθολογισμός=προνεωτερικότητα=αντιπαλότητας θρησκείας και λογικής/επιστήμης).
Το ερώτημα όμως, δεδομένης και της εκτενούς δουλειάς που έχει γίνει στην περιοχή της ιστορίας της επιστήμης και της θρησκείας (συγκριτικά και κατά μόνας, αποκαλυπτικό εδώ το βιβλίο του Πίτερ Χάρρισον, The Territories of Science and Religion, 2015), είναι μήπως εν τέλει οι φονταμενταλιστές είναι οι πραγματικά νεωτερικοί; Δηλαδή, αυτοί που αντιλαμβάνονται την πίστη και την θρησκεία ακριβώς με τους όρους που μόνο στην νεωτερικότητα κατέστησαν εφικτοί: ως ένα σώμα γνώσης αύταρκες και αυτοτελές, άρα και δυνητικά ανταγωνιστικό προς άλλα αυτάρκη κι αυτοτελή σώματα γνώσης, όπως η «επιστήμη». Όμως, δεν υπάρχει τίποτα το προ-νεωτερικό σε αυτή την αντίληψη. Για την ακρίβεια, είναι η κατεξοχήν μετάλλαξη που φέρνει η νεωτερικότητα στις θρησκευτικές κοινότητες, με πρωτεργάτες του Διαμαρτυρόμενους, σύμφωνα με τα πορίσματα του Πίτερ Χάρρισον και πλειάδας άλλων. Άρα, με την διαπίστωση ότι ο κότινος του καλύτερου μαθητή της νεωτερικότητας οφείλει να δοθεί στους φονταμενταλιστές, μήπως πρέπει να διακρίνουμε ακριβώς εκεί το πρόβλημα, αναζητώντας προνεωτερικές γλώσσες οι οποίες δεν «πέφτουν στην παγίδα» και προσαρμόζοντάς τες για μια εποχή μετά το τέλος της ύστερης νεωτερικότητας;
Σε κάθε περίπτωση, αυτά ίσως εκφεύγουν από το θέμα και αποτελούν τις προσωπικές εμμονές του εδώ γράφοντος. Για να γυρίσουμε όμως στο θέμα, πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή τη στιγμή η μόνη σοβαρή βάση συζήτησης υπό μορφή βιβλίου στην Ελλάδα για ένα ζήτημα κρίσιμο για τους χριστιανούς, ήτοι τον τρόπο αντιμετώπισης των προκλήσεων που προκύπτουν από την πανδημία, αποτελεί το εδώ παρουσιαζόμενο πόνημα. Ας το μελετήσουμε — κι ας συνεχίσουμε τη συζήτηση, μια συζήτηση που μόλις αρχίζει.
