Διεθνή ανησυχία προκαλεί το «πυρηνικό θρίλερ» στον σταθμό της Ζαπορίζια στην Ουκρανία- τον μεγαλύτερο της Ευρώπης: Η ουκρανική εταιρεία πυρηνικής ενέργειας, Energoatom, ανέφερε την Παρασκευή πως οι ρωσικές δυνάμεις που έχουν υπό την κατοχή τους τον σταθμό (ο οποίος όμως εξακολουθεί να λειτουργεί με ουκρανικό προσωπικό) σχεδιάζουν να τον αποσυνδέσουν από το ουκρανικό δίκτυο ηλεκτροδότησης, με τον γγ του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, να καλεί τη Ρωσία να μην προβεί σε μια τέτοια κίνηση και να ζητά τερματισμό κάθε στρατιωτικής δραστηριότητας στην περιοχή. Από πλευράς της η Μόσχα κατηγορεί και αυτή το Κίεβο πως ετοιμάζει προβοκάτσια.
«Οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις αναζητούν προμηθευτές καυσίμου για τις γεννήτριες πετρελαίου, που είναι να ενεργοποιούνται αφού κλείσουν οι μονάδες ηλεκτροδότησης, σε περίπτωση απουσίας εξωτερικής παροχής ενέργειας για τα συστήματα ψύξης του πυρηνικού καυσίμου» ανέφερε η Energoatom, με την Ουκρανία να κατηγορεί τη Ρωσία πως έχει στρατεύματα και όπλα στον σταθμό, τον οποίο χρησιμοποιεί ως ασπίδα για επιθέσεις σε ουκρανικές θέσεις- ενώ έχει υποστηρίξει πως ρωσικό κινηματογραφικό συνεργείο έχει ήδη στήσει ένα περιστατικό βομβαρδισμού, για να κατηγορήσει το Κίεβο. Στην άλλη πλευρά, ο Νικολάι Πατρούσεφ, γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, κατηγόρησε τις ΗΠΑ πως ενθαρρύνουν τις ουκρανικές επιθέσεις στον σταθμό, τονίζοντας πως «σε περίπτωση μιας καταστροφής, οι συνέπειες θα γίνουν αισθητές σε κάθε γωνιά του κόσμου». Ρώσοι αξιωματούχοι παρουσίασαν επίσης έναν χάρτη όπου επιδεικνύεται πώς ένα ραδιενεργό νέφος θα μπορούσε να εξαπλωθεί από τον σταθμό σε γειτονικές χώρες, μεταξύ των οποίων η Ουγγαρία, η Πολωνία και Σλοβακία.
Ο Αντόνιο Γκουτέρες, στο πλαίσιο της συνάντησης με τον Ουκρανό πρόεδρο Ζελένσκι και τον Τούρκο πρόεδρο Ερντογάν την Πέμπτη, είπε πως η πρόκληση ζημιών στον σταθμό θα ήταν «αυτοκτονία», ενώ ο Ερντογάν είχε πει ότι κανείς δεν επιθυμεί ένα νέο Τσέρνομπιλ.
Πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος;
Το ερώτημα που αναπόφευκτα τίθεται είναι το εξής: Ποιος είναι ο κίνδυνος για τον πυρηνικό σταθμό με τους έξι αντιδραστήρες- είναι αντιμέτωπη η Ευρώπη με ένα περιστατικό τύπου Φουκουσίμα ή Τσέρνομπιλ;
«Δεν θα ανησυχούσα άρα πολύ» λέει, σύμφωνα με δημοσίευμα του BBC, ο Μαρκ Βένμαν, επικεφαλής του Centre for Doctoral Training in Nuclear Energy Futures. «Η Ζαπορίζια χτίστηκε τη δεκαετία του 1980, οπότε είναι σχετικά σύγχρονη. Έχει ένα στιβαρό κτίριο περιορισμού. Έχει πάχος 1,75 μέτρα, με πολύ ενισχυμένο μπετόν, σε σεισμικό στρώμα, και χρειάζονται πάρα πολλά για να παραβιαστεί αυτό».
Ο ίδιος απορρίπτει τις συγκρίσεις με το Τσέρνομπιλ το 1986 ή τη Φουκουσίμα το 2011. Το Τσέρνομπιλ, όπως σημειώνει, είχε σοβαρά σχεδιαστικά προβλήματα, ενώ στη Φουκουσίμα οι γεννήτριες πετρελαίου πλημμύρισαν, κάτι που δεν θα συνέβαινε στην Ουκρανία, καθώς οι γεννήτριες είναι μέσα στο κτίριο περιορισμού.
Ιδιαίτερα έντονη είναι η ανησυχία για πλήγματα στον σταθμό από βλήματα πυροβολικού ή πυραύλους. Ωστόσο μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεβρίου 2001 στις ΗΠΑ είχαν γίνει δοκιμές σε πυρηνικούς σταθμούς για πιθανές επιθέσεις με αεροπλάνα, και διαπιστώθηκε πως σε μεγάλο βαθμό ήταν ασφαλείς.
Η αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ, η ΙΑΕΑ, έχει προειδοποιήσει για έναν «πολύ πραγματικό κίνδυνο πυρηνικής καταστροφής» και έχει ζητήσει να της δοθεί πρόσβαση το συντομότερο δυνατόν. Ο γγ του ΟΗΕ έχει ζητήσει αποστρατιωτικοποίηση της περιοχής, μα η Ρωσία έχει αρνηθεί, υποστηρίζοντας πως αυτό θα καθιστούσε τον σταθμό πιο ευάλωτο.
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Λιουμπλιάνα Ίζτοκ Τισέλι, ειδικευμένος σε θέματα πυρηνικής μηχανικής, δεν βλέπει κάποιον ιδιαίτερο κίνδυνο, συμφωνώντας πως ο σχεδιασμός του σταθμού είναι ιδιαίτερα ανθεκτικός και «δεν θεωρώ πολύ πιθανό οι Ρώσοι να τον καταστρέψουν σκόπιμα».
Στην «καρδιά» της κρίσης βρίσκεται το ουκρανικό προσωπικό, που συνεχίζει να εργάζεται παρά τη ρωσική κατοχή, και πιθανότατα υπό συνθήκες ακραίας πίεσης. Οι ίδιοι έχουν προειδοποιήσει για τις επιθέσεις εναντίον του, μα τονίζουν ότι ο πραγματικός κίνδυνος προέρχεται από τα φερόμενα σχέδια της Ρωσίας να τον κλείσει για να μπορέσει να τον αποσυνδέσει από το ουκρανικό δίκτυο ηλεκτροδότησης και να τον συνδέσει με το ρωσικό. Η αρμόδια ουκρανική υπηρεσία λέει πως τρία από τα τέσσερα καλώδια που συνδέουν τον σταθμό με την Ουκρανία έχουν ήδη υποστεί ζημιές. Εάν η τελευταία πηγή ηλεκτροδότησης χαθεί, η υπηρεσία λέει πως το πυρηνικό καύσιμο θα αρχίσει να λιώνει, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση ραδιενεργών ουσιών στο περιβάλλον, και οι γεννήτριες πετρελαίου δεν θα παρέχουν λύση μακροπρόθεσμα. «Ένας πυρηνικός σταθμός δεν μπορεί να δουλεύει χωρίς να είναι συνδεδεμένος κάπου. Πρέπει να παρέχει κάπου ενέργεια. Αν ξαφνικά χαθούν όλοι οι καταναλωτές του, ο σταθμός κατακλύζεται, οι μονάδες ενέργειας κλείνουν σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και αρχίζει μπλακάουτ» είπε ανώνυμος μηχανικός από τον σταθμό στη ρωσική υπηρεσία του BBC.
Ο Μαρκ Βένμαν από πλευράς του επιδοκίμασε το προσωπικό που έκλεισε κάποιους αντιδραστήρες, αφήνοντας σε λειτουργία δύο ή τρεις. Αυτό σημαίνει πω αν και τα ραδιενεργά προϊόντα συνεχίζουν να είναι ραδιενεργά, η θερμότητα από την αποσύνθεση μετά από ένα κλείσιμο (shutdown) χάνεται σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου. «Αν οι γεννήτριες πετρελαίου είναι σε καλή κατάσταση, ακόμα και αν έχαναν το ρεύμα από το δίκτυο, θα μπορούσαν να ψύχουν τον αντιδραστήρα» σημείωσε. Επίσης, αν και υπάρχει μεγάλη ανησυχία για τα χρησιμοποιημένα καύσιμα, Κατά τον καθηγητή Τισέλι, αν και υπάρχει κάποιος κίνδυνος έκλυσης ραδιενέργειας, είναι μικρός.
Γενικότερα, φαίνεται πως ο κύριος λόγος ανησυχίας είναι η κατάσταση του ουκρανικού προσωπικού που πρέπει να λειτουργεί τον σταθμό υπό συνθήκες κατοχής. Ο επικεφαλής της ΙΑΕΑ Ραφαέλ Γκρόσι, ζήτησε να αφεθούν να κάνουν τη δουλειά τους χωρίς πίεση, ενώ ο Βένμαν τόνισε πως είναι ο ανθρώπινος παράγοντας που συνεπάγεται τον μεγαλύτερο κίνδυνο πυρηνικού ατυχήματος, λόγω στρες, κούρασης ή άλλων λόγων, «και αυτό παραβιάζει όλες τις αρχές ασφαλείας».
Είναι νόμιμες οι επιθέσεις σε πυρηνικούς σταθμούς;
Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα της Deutsche Welle, η Συνθήκη της Γενεύης του 1949 και τα πρωτόκολλα που ακολούθησαν περιλαμβάνουν αναφορές στο θέμα της ασφάλειας των πυρηνικών σταθμών. Τόσο η Ουκρανία όσο και η Ρωσία έχουν υπογράψει τις συμφωνίες αυτές. Επί της αρχής (Additional Protocol 1), προβλέπεται πως οι πυρηνικοί σταθμοί δεν πρέπει να γίνονται στόχοι επίθεσης, ακόμα και αν αποτελούν αντικειμενικούς σκοπούς, «εάν μια τέτοια επίθεση θα μπορούσε να προκαλέσει την έκλυση επικίνδυνων δυνάμεων και επακόλουθες απώλειες μεταξύ του άμαχου πληθυσμού». Ωστόσο δεν αποσαφηνίζεται πως οι πυρηνικοί σταθμοί είναι πάντα εκτός ορίων, αφήνοντας έτσι να εννοηθεί πως οι επιθέσεις εναντίον τους θα μπορούσαν να επιτρέπονται υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Σε άλλο σημείο αναφέρεται πως ένας σταθμός θα μπορούσε να γίνει στόχος «αν παρέχει ηλεκτρική ενέργεια προς τακτική, σημαντική και απευθείας στήριξη προς στρατιωτικές επιχειρήσεις και αν μια τέτοια επίθεση είναι ο μόνος βιώσιμος τρόπος για εξάλειψη τέτοιας στήριξης».
Σε κάθε περίπτωση, όπως τονίζεται στο δημοσίευμα, πρόκειται για θέμα ερμηνείας, δεδομένου πως εν καιρώ πολέμου σχεδόν όλοι οι πυρηνικοί σταθμοί παρέχουν ρεύμα τόσο σε πολίτες όσο και στις ένοπλες δυνάμεις- οπότε επαφίεται στην ευχέρεια του παρατηρητή να κρίνει εάν ένας σταθμός είναι νόμιμος στόχος ή όχι. Επίσης, είναι δύσκολο να αποδειχθεί κατά πόσον μια επίθεση σε πυρηνικό σταθμό είναι «ο μόνος βιώσιμος τρόπος» για την εξάλειψη στήριξης σε στρατιωτικές δραστηριότητες.
Σε κάθε περίπτωση υπογραμμίζεται πως ακόμη και αν «επιτρέπεται» μια επίθεση, ο άμαχος πληθυσμός πρέπει να προστατεύεται, και οι εμπόλεμες πλευρές πρέπει να κάνουν ό,τι μπορούν για να προστατέψουν τους αμάχους από τη ραδιενέργεια, πχ εκκενώνοντας περιοχές πριν εξαπολύσουν επίθεση. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως προβλέπεται οι εμπόλεμες πλευρές να μεριμνήσουν έτσι ώστε να μην θέτουν αντικειμενικούς σκοπούς/στόχους κοντά σε τέτοιες εγκαταστάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να υπενθυμιστεί πως η Ουκρανία κατηγορεί τη Ρωσία πως έχει στείλει δυνάμεις στον σταθμό και τον χρησιμοποιούν σαν ασπίδα για να εξαπολύουν επιθέσεις, ενώ ο Βλάντιμιρ Ρογκόφ, υποστηριζόμενος από τη Ρωσία τοπικός αξιωματούχος, έχει πει ότι οι Ουκρανοί προέβησαν σε πλήγματα πυροβολικού κοντά στον σταθμό και στις κατοικημένες περιοχές. Παράλληλα το εν λόγω πρωτόκολλο λέει ότι εγκαταστάσεις που έχουν με τη σειρά τους στηθεί για την υπεράσπιση τέτοιων εγκαταστάσεων δεν θα έπρεπε να δέχονται επιθέσεις (και η Ρωσία εδώ μπορεί να πει ότι ενεργεί αμυντικά στον σταθμό).
Συνοψίζοντας, όπως καταλήγει το δημοσίευμα της Deutsche Welle, είναι θέμα ερμηνείας- ενώ, ως μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, η Ρωσία έχει δύναμη βέτο και μπορεί να μπλοκάρει οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής κυρώσεων σε βάρος της για παραβίαση του διεθνούς δικαίου.
Με πληροφορίες από BBC, Deutsche Welle, Reuters, Associated Press