Ενόσω τα ουκρανικά αστικά κέντρα κεραυνοβολούνται από ρωσικούς όλμους, η εμβρόντητη Γηραιά Ήπειρος αποχαιρετά με θρήνο την ‘‘ανέμελη’’ εποχή. Ο ‘‘παλαιομοδίτικος’’ κατακτητικός πόλεμος ο οποίος μέχρι πρότινος είχε χωθεί στα έγκατα του ευρωπαϊκού υπεδάφους, ξεθάφτηκε και μεθοδεύτηκε από μια πυρηνική υπερδύναμη. Η πρόσφατη στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έκοψε σαν λαιμητόμος τις ψευδαισθήσεις. Ο άλλοτε ταπεινωμένος ‘‘παλιάτσος’’ της μετασοβιετικής περιόδου, αναστήθηκε ιδιαιτέρως αναιδής έπειτα από τριάντα χρόνια, υφαρπάζοντας το ζωτικό του χώρο, το περίφημο ‘‘εγγύς εξωτερικό’’, καταστρέφοντας απροκάλυπτα τους θεμελιώδεις στύλους του διεθνούς έννομου αετώματος.
Με μολυβένια βούλα, ο μονοπολισμός ξεψύχησε σηματοδοτώντας το μετασχηματισμό του διεθνούς συστήματος. Εγκαινιάζεται στα ερείπια της ‘‘ακριτικής γής’’, ένας καινούργιος κόσμος, μια πλανητική χώρα γιγάντων. Αναβιώνει το παραδοσιακό παίγνιο των Μεγάλων Δυνάμεων, που πρόσκαιρα σώπασε μετά τη πτώση του βερολινέζικου τείχους το 1989. Δύο πανίσχυρες τάσεις, ιστορικά απαράλλακτες, επρόκειτο να κυριαρχούν εις το διηνεκές: ο ηγεμονισμός και ο αναθεωρητισμός. Βαθμιαία το μοτίβο των διακρατικών σχέσεων μεταμορφώνεται τείνοντας προς τη περιβόητη ‘‘φυσική κατάσταση’’, δηλαδή τη συγκρουσιακή αναρχία.
Ως εκ τούτου, η ανεπιτήρητη παγκόσμια τάξη διασαλεύεται, τορπιλίζεται από τον μακιαβελισμό, στη θωριά του οποίου η διεθνής δικαϊκή συγκρότηση νοθεύεται ή συνθηκολογεί. Η θεσμική χαλιναγώγηση του διακρατικού ανταγωνισμού φθίνει. Στο κάδρο του ορατού πια ήπιου τριπολισμού, το raison d’ etat σφυρηλατεί άτεγκτα το ηθικό έρεισμα της κρατικής βούλησης. Ενώ η διεθνής πρακτική κυλάει αναπόδραστα προς τη πολιτική πυγμής, το στρατιωτικό πειθαναγκασμό και τη ζωτική αυτοβοήθεια.
Προσπάθησα σε ευάριθμες γραμμές να συνοψίσω όσο το δυνατόν πιο δωρικά τη κοσμογονία των ημερών, η οποία κραυγάζει στην Ελλάδα. Ήγγικεν η ώρα η πατρίδα μας, να φτιάξει το ελαττωματικό και σκουριασμένο λογισμικό της διπλωματίας της. Μόνο έτσι θα πρωταγωνιστήσει σώα στο σκληροτράχηλο και ανήμερο έργο που ανεβαίνει εφεξής στο οικουμενικό θέατρο.
Προς το παρόν, η πολεμική ανάφλεξη στη ‘‘μεθόρια γη’’ δεν έχει γενικευτεί, πλην όμως έχει κτύπησε σαν πυρακτωμένος αστεροειδής το ευρωπαϊκό εδαφικό καθεστώς απελευθερώνοντας ένα διαβρωτικό οστικό κύμα σε ολάκερη τη περιφέρεια. Εκ των ρωγμών ξεπηδά το τοξικό φάντασμα του επιθετικού αναθεωρητισμού. Η ακλόνητη συμμαχική αλληλεγγύη κλονίζεται και οι εύθραυστοι δεσμοί ασφαλείας μετατρέπονται σε επίφοβα δεσμά ανασφάλειας. Εν ώρα ελληνοτουρκικής έντασης ή ακόμη και απευκταίας ρήξης, η πατρίδα μας κινδυνεύει να χορέψει ολομόναχη πάνω σε αναμμένα κάρβουνα ‘‘γυμνή’’ στο εχθρικό ξέφωτο.
Γιατί προκρίνω τον όρο διπλωματία αντί της εξωτερικής πολιτικής; Παρότι απεικονίζουν τις δύο επάλληλες όψεις του όμοιου νομίσματος, η διπλωματία καλωσορίζει μια φιλόμουση τέχνη που μαστορεύει κομψά τα σκίτσα της εξωτερικής πολιτικής. Με άλλες λέξεις, είναι ο δεινός ακροβάτης που θα περπατήσει στο σχοινί της ρευστότητας χωρίς να πέσει στο βάραθρο της διεθνούς αβεβαιότητας. Ποιές ιδιότητες προικίζουν ένα τέτοιο σχοινοβάτη όταν η συλλογική ασφάλεια ως σύστημα κλυδωνίζεται. Ακολουθούν δύο-τρεις ταπεινές σκέψεις, ελλιπείς ως επί το πλείστον αλλά αφετηριακές.
Κατ’ αρχήν, η εξωτερική πολιτική ουδόλως πρέπει να είναι ένα ευθύγραμμο γεγονός, μονοσήμαντο και απόλυτο. Σε αντιδιαστολή με το διπολισμό, κατόπιν μονοπολισμό, της μεταπολιτευτικής εποχής, εντός της οποίας μορφοποιήθηκε η φιλοσοφία της διαχείρισης, η χαλάρωση της τωρινής διεθνούς δομής διευκολύνει τις φυγόκεντρες τάσεις, τον πολυκεντρισμό της εξουσίας.
Ο κόσμος παύει να διαιρείται απλουστευτικά σε δύο ερμητικά στρατόπεδα, χρώματος άσπρου ή μαύρου, ασχέτως αν το υφιστάμενο νέο-ψυχροπολεμικό πέπλο το αποκρύπτει. Τα κράτη φέρουν περισσότερη ή λιγότερη διακριτική ευχέρεια. Επομένως, η επιμέλεια της διεθνούς μας παρουσίας πρέπει να ασκείται δια της τεθλασμένης, ευέλικτα και πολυσήμαντα. Ας μην είναι τόσο αρτηριοσκληρωτική και αλύγιστη σαν πετρωμένος ευθύγραμμος χάρακας.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η διπλωματική μας κατασκευαστική πρέπει να οικοδομήσει πιο διασταλτικά τη ρήση του εθνάρχη. Το «ανήκομεν εις την Δύση» δεν αποτελεί a priori «ομολογία πίστεως» αλλά αναντίλεκτη γεωπολιτική και ιστορική αλήθεια. Δεν ομνύουμε εις τον κηδεμόνα ‘‘Δύση’’ φωνάζοντας «γεννηθήτω το θέλημα σου» επί παντός επιστητού. Παρά τηρούμε στάση συμμαχική μεν, κριτική δε που θα περιποιηθεί την εθνική μας αυταξία, δίχως να λησμονούμε τα διδάγματα του παρελθόντος. Το δίλημμα: υποτακτικός και ατζαμής φιλοδυτικισμός ή ανιστόρητος και τυφλός αντί-δυτικισμός απλώς διχάζει άσκοπα. Υπάρχει η οδός του καραμανλικού πατριωτισμού, της έξυπνης και πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής με φιλοδυτικό γνώμονα.
Ας στρέψουμε κατιτί το φακό στο αξιακό περίβλημα της διπλωματίας. Εδώ χρειάζεται να μαλακώσει λίγο η κοντόθωρη φιλελεύθερη αθωότητα, προς όφελος της δαιμόνιας ρεαλιστικής ωριμότητας. Η «μεταφυσική» προσήλωση στη διεθνή νομιμότητα, τη κωδικοποιημένη στο διεθνές δίκαιο, δεν ενεχυριάζει ipso facto το ελιξίριο. Ένας κανόνας δικαίου, προκειμένου να καταστεί εφαρμόσιμος, απτός αξιώνει ισχύ και εξισσοροποιητικές πρωτοβουλίες, ειδάλλως καταλήγει γραπτό ρητορικό σχήμα. Η μεταψυχροπολεμική ουτοπία των ‘‘εσχάτων της ιστορίας’’, του φιλελεύθερου θριάμβου έχει κατεδαφιστεί και η αντίληψη μας εξακολουθεί, παγιδευμένη στα ιδεολογικά της χαλάσματα.
Ένα μείγμα παραδοσιακού τύπου διπλωματίας και συναντήσεων κορυφής στις διμερείς, περιφερειακές και ευρωπαϊκές, σχέσεις λειτουργεί καταλληλότερα στην αναρχία. Εκτός της Τουρκίας όπου στην περίπτωση της ενδείκνυται η πολυμέρεια και η παρελκυστική τακτική. Η ελληνική διπλωματία, αφυπνισμένη τα τελευταία έτη, πρέπει να αποτινάξει τον αυτοσχεδιασμό αναπτύσσοντας ουσιαστική αυτοπεποίθηση και στρατηγικό όραμα. Η Ελλάδα ακτινοβολεί δυνάμει άσβεστο διεθνοπολιτικό κύρος και επωμίζεται τεράστιο πολιτισμικό βάρος.
Στη πανδαισία μιας ριψοκίνδυνης σκακιέρας, όπως τούτη που στρώνεται, η Ελλάς ανάμεσα σε στημένα μεγαθήρια πρέπει να κινείται στα τετράγωνα, με την ευφυΐα του πολυμήχανου Οδυσσέα. Ο Όμηρος γνέφει και μνημονεύει στις επικές του ραψωδίες ότι το μακρόστενο πάσσαλο του επιτήδειου ‘‘κανένα’’ και όχι τα γιγάντια χέρια και το αδηφάγο στόμα του πολύφημου τροχίζουν το‘‘ρουά ματ’’. Οι Κύκλωπες γεννιούνται για να τυφλώνονται. Σπουδαίο γνωμικό τώρα που ελλιμενίζουμε αργά και σταθερά στο κόσμο τους.