Η ζωή μου είναι γεμάτη χρόνια. Ο κάθε χρόνος συναγωνίζεται τους υπόλοιπους σε πρωτοτυπίες! Συμβαίνει σε όλους μας. Δεν είναι λίγα όσα συνωστίζονται γύρω μας. Σ΄αυτό το ποδαράκι της Ευρώπης που προβάλει δειλά-δειλά το κάθε του δάχτυλο σε φιλόξενα κύματα. Ο κάθε Ρωμιός που έζησε, με τις δικές του αντένες, την μια μεγάλη στιγμή μετά την άλλη του αιώνα που πέρασε, θα μπορούσε να γράψει ένα από τα εκατομμύρια πρωτότυπα απομνημονεύματα που κρύβονται μέσα στις πτυχές της Ιστορίας.
Προσπαθώ όπου κάθομαι να μιλήσω γα τις φοβερές εκπλήξεις που δοκιμάζω ενίοτε, όταν μια πτυχή της ιστορίας της Ανθρωπότητας που κρύβεται αρχίζει να ξετυλίγεται μπροστά μου. Μια απ αυτές θυμίζει μια λογοτεχνική περιπέτεια, δια μέσου των αιώνων, που βρήκε μπροστά του ο Κάρολος Κουν (μέγας θεατράνθρωπος). Ο Κουν ετοιμάζεται να ανεβάσει τον Άμλετ του Σαίξπηρ και στην μετάφραση που έχει στα χέρια του αισθάνεται ότι δεν αποδίδεται σωστά μια φράση από τον περίφημο μονόλογο του Άμλετ. Ξέρει ότι ο Σαίξπηρ γνωρίζει τα θεατρικά έργα του Αισχύλου, στα ελληνικά ή από λατινικές μεταφράσεις. Και ότι ενίοτε κλέβει στίχους. Ναι, ο Σαίξπηρ! Ανακαλύπτει ότι ο στίχος a sea of trouble είναι από τους ”Πἐρσες”! (Πέλαγος κακών). Και παρόλο που η μετάφραση του σαιξπηρικού στίχου ήταν ποιητικότερη στα νέα ελληνικά (πέλαγος δεινών, νομίζω) έβαλε το ”πέλαγος” του Αισχύλου:
Τι είναι πιο ανώτερο στον κόσμο,
να υποφέρεις πετριές και βέλη
άδικης μοίρας
η επανάσταση να κάνεις
ενάντια σ′ ένα πέλαγος κακών
και με την άρνησή σου
να τους δώσεις τέλος;
(αν η μνήμη μου δεν με απατά).
Κάτι ανάλογο μου συνέβη όταν ανέβασα το θεατρικό έργο του Ουίλιαμ Σαρόγιαν ”Η Καρδιά μου κει πάνω στα ψηλά″. Στο έργο, εκτός από τον νεαρό Γιώργο Παπαστεφάνου - που θα γίνει αργότερα η ψυχή της ΕΡΤ - και τον αείμνηστο Μάνο Ελευθερίου, έπαιζε και ο σημερινός συγγραφέας Στράτης Χαβιαράς, 20 χρονών τότε, έναν γηραιότατο κύριο που έλεγε στο έργο ″είμαι ”Ελισαβετιανός ηθοποιός”.
Ο ενενηντάχρονος αυτός έπαιζε μάλιστα στη σάλπιγγα ένα τραγούδι με τίτλο ”Πιες στην υγειά μου μόνο με τα μάτια σου″. Αναρωτιόμουν αν ο ποιητικότατος αυτός τίτλος ήταν του Σαρόγιαν ή κάποιου ποιητή της Ελισαβετιανής εποχής, της ίδιας με του Σαίξπηρ. Ψάχνω στους Ελισαβετιανούς και τι βρίσκω; Ένα ποίημα του Μπεν Τζόνσον! Μάλλον από τους στίχους του για την σερβιτόρα ενός pub της εποχής φαίνεται να είχε γίνει ένα τραγούδι με τον ρομαντικό αυτόν τίτλο. ”Πιες την υγειά μου μόνο με τα μάτια σου!”. Την θεωρούσα σπάνια ανακάλυψη, αλλά κοιτάξτε από πού πήρε ολόκληρο το ποίημα ο Μπεν Τζόνσον! Ούτε λίγο ούτε πολύ… από έναν αρχαίο Έλληνα κι΄αυτός! Τον Φιλόστρατο. Από την υπ. αριθ. 33 ποιητική ”επιστολή” του λόγιου Φιλόστρατου του Αθηναίου (γεννηθέντος στη Λήμνο) που έζησε τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Ο Μπεν Τζόνσον δεν το έκρυψε. Αντίθετα, το σημείωσε. Και έτσι το ξέρουμε, γιατί ο Φιλόστρατος δεν είναι από τους γνωστότερους λόγιους.
Το ποιητικό αυτό ραβασάκι του Φιλόστρατου απευθύνονταν, όπως φαίνεται, σε μια ”καπηλίδα”, δηλαδή σερβιτόρα, ενός από τα καπηλιά της Αθήνας του 3ου αιώνα μετά Χριστόν! 15 αιώνες αργότερα θα εμπνεύσει τον Ελισαβετιανό Μπεν Τζόνσον! Ιδού τα λόγια του Φιλόστρατου, σε μετάφραση βέβαια, πού έγιναν διάσημα για την αποστροφή που αρχίζει με τη φράση «Έμοί δέ μόνοις πρόπινε»:
Πιες στην υγειά μου μόνο με τα μάτια σου
και μη σε παρακαλώ το χαραμίζεις το κρασί,
με νεράκι μόνο
φέρε την κούπα την κρυστάλλινη στα χείλη σου,
γέμισε την με φιλιά
και πέρασέ την στους διψασμένους!
Το ελισαβετιανό τραγούδι του Μπεν Τζόνσον είναι αφιερωμένο, το 1616, «στην Celia», κάποια barwoman σαν την «καπηλίδα» στην οποία αφιέρωσε τα ερωτόλογά του ο Φιλόστρατος. Ιδού το πρώτο τετράστιχο του Μπεν Τζόνσον, μεταφρασμένο στα καθ’ημας:
Πιες στην υγειά μου μόνο με τα μάτια σου
κι΄εγώ θα κάνω όπως εσύ.
Ή άσε μου καλύτερα στην κούπα ένα φιλί
κι εγώ θα παρατήσω το κρασί!
Και ιδού το πρωτότυπο, για την Ιστορία:
Drink to me only with your eyes,
And I will pledge with mine,
Or leave a kiss but in the cup
And I’ll not look for wine.
Στο μεταξύ, βέβαια, όσοι γνώριζαν καλά το ποιητικό έργο του Μπεν Τζόνσον, όπως ο Σαρόγιαν, είχαν ανακαλύψει το ποίημα του αυτό πολύ πριν από μένα! Έχουμε μάλιστα στίχους του Μπεν Τζόνσον από αρκετούς συνθέτες τραγουδιστές. Ανάμεσά τους ο Τζόνυ Κας, σταρ του country αλλά επίσης του ροκ και των μπλουζ.
Ωστόσο, δεν νομίζω να έχει κανείς ενδιαφερθεί για το αρχαιοελληνικό πρωτότυπο! Ούτε για το αν ο Σαίξπηρ έκλεβε αρχαίους στίχους! Ο οποίος μάλιστα μια φορά έκλεψε ένα ολόκληρο κείμενο μεταφρασμένο - με λάθη - στα λατινικά. Και φυσικά τα λάθη πέρασαν και στα αγγλικά του Σαίξπηρ! Ίσως έτσι μαθεύτηκαν οι κλοπές των Ελισαβετιανών…
Έπρεπε λοιπόν να ανεβάσω το έργο του Σαρόγιαν ”Η Καρδιά μου κεί πάνω στα Ψηλά″. Τα ”Ψηλά” είναι τα ”Ψηλά Βουνά” της Σκωτίας (Τhe Highlands) πασίγνωστα και όχι μόνο στους Σκωτσέζους. Η Καρδιά μου στα Ψηλά Βουνά της Σκωτίας, είναι ένας ποιητικός τίτλος. Για να δούμε, λέω, μήπως είναι κι′ αυτός τραγούδι. Και είναι! Από μια έκφραση νοσταλγική για την Σκωτία, του Σκωτσέζου που βρίσκεται ”μακριά από την πατρίδα του”, ίσως… στην Αγγλία! Και αισθάνεται μοναξιά: ”Έλα να τα πιούμε βρε, η καρδιά μου είναι στα Highlands!”. Ἐνα σκωτσέζικο βάλς του Ρόμπερτ Μπερνς, του 1789 αυτή τη φορά! Ανάμεσα στους νοσταλγικούς αυτούς στίχους θα βρούμε τον τίτλο που έβαλε στο θεατρικό του έργο ο Σαρόγιαν:
Άντε γεια Ψηλά Βουνά
Κι΄ένα γειά σου στον Βορρά
Η Καρδιά μου εδώ δεν είναι
Είναι κει πάνω στα Ψηλά!
Το έργου του Σαρόγιαν εκτυλίσσεται στο Φρέσνο της Καλιφόρνιας. Αλλά θα μπορούσε να εκτυλίσσεται σε οποιαδήποτε χώρα με ποιητικούς ανθρώπους. Το διασκεύασα για το ραδιόφωνο, το ΕΙΡ, το ανέβασα στο Θέατρο Αθηνών, ύστερα στο Φεστιβάλ Λόγου και Τέχνης της Λευκάδας. Στην πρώτη σειρά καθόταν ο ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης και ο ποιητής του σκίτσου Μίνως Αργυράκης!
Αργότερα το μεταδώσαμε στο ”Θέατρο της Δευτέρας” της ΕΡΤ, όταν ήμουν υπεύθυνος του Προγράμματος. Σε σκηνοθεσία του Κώστα Κουτσομύτη. Με τον ασυναγώνιστο Νικήτα Τσακίρογλου στον ρόλο του πατέρα ποιητή.
Φιλόστρατος, Μπεν Τζόνσον, Ρόμπερτ Μπερνς, Ουίλιαμ Σαρόγιαν, Κάρολος Κουν, Μάνος Ελευθερίου, Γιώργος Παπαστεφάνου, Στράτης Χαβιαράς, Νάνος Βαλαωρίτης, Μίνως Αργυράκης…
Ονόματα που σπανίζουν.