Του Αλέξανδρου Παπαμιχαλόπουλου, Πολιτικού Επιστήμονα – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 17ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ
Τον τελευταίο καιρό η Υεμένη κατέχει εξέχουσα θέση στη διεθνή και εγχώρια ειδησεογραφία, από τις επιθέσεις πειρατείας και τις συλλήψεις ομήρων σε μικροεπίπεδο, έως τη διατάραξη της απρόσκοπτης ροής του θαλάσσιου εμπορίου στην Ερυθρά θάλασσα, ένα από τα νευραλγικότερα σημεία διέλευσης του παγκόσμιου εμπορίου σε μακροεπίπεδο (βλ. εικόνα 1). Πρόσφατα μάλιστα, όλος ο κόσμος παρακολούθησε τον βομβαρδισμό στρατηγικών στόχων στην επικράτεια των Χούθι, από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο, στο όνομα της προστασίας της ανθρωπότητας και του διεθνούς εμπορίου. Η μονομερής αυτή ενέργεια συνδέεται άρρηκτα με την πολιτική εθνικής ασφαλείας των ΗΠΑ ενάντια στην τρομοκρατία και τη σύνδεσή της με τα λεγόμενα «αποτυχημένα κράτη».
Στη βιβλιογραφία το «αποτυχημένο κράτος» είναι μια προβληματική έννοια. Πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του ’80 αναφερόμενο στα αναπτυξιακά προβλήματα των μετααποικιακών κρατών του -αποκαλούμενου τότε- «Τρίτου Κόσμου» και από τη δεκαετία του ’90 και μετά την 9/11 προσέλαβε διαστάσεις απειλής για την ασφάλεια και τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος. Από εκείνο το σημείο και μετά το αποτυχημένο κράτος έτυχε πολλών ταξινομήσεων και κατηγοριών. Αδύναμο κράτος, εύθραστο κράτος, κράτος σε κρίση, είναι κάποιες από τις πιο διαδεδομένες.
Οι λόγοι που -σύμφωνα με την παραπάνω συλλογιστική- τα κράτη «αποτυγχάνουν» διακρίνονται από τα ίδια προβλήματα που διατρέχουν τον ορισμό τους. Από τη μία δίνεται έμφαση στην ικανότητα ελέγχου των συνόρων, την αποκλειστική άσκηση νόμιμης βίας, τη διακυβέρνηση και την εσωτερική και εξωτερική αναγνώριση. Από την άλλη, προκρίνεται η ικανότητα του κράτους να προωθεί την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτική συμμετοχή και το κράτος δικαίου. Φυσικά σε αυτή την εξίσωση αφαιρούνται και προστίθενται μεταβλητές κατά το δοκούν της Δύσης. Η μόνη ανεξάρτητη μεταβλητή του προβλήματος είναι ότι «αποτυχημένο κράτος» είναι αυτό που δεν είναι «δυτικό».
Η Υεμένη συνεπώς, παρόλα τα προβλήματα ακρίβειας ορισμού και μεταβλητών φαίνεται να συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που την καθιστούν «αποτυχημένο κράτος» κατά τη Δύση. Η σημερινή κατάσταση είναι απότοκο σωρείας περιστατικών και εντάσεων. Μετά την λήξη του Πολέμου της απόσχισης του 1994 και έναν σύντομο εμφύλιο του ίδιου έτους, η κυβέρνηση υπό τον Πρόεδρο Saleh επιχείρησε να μετατρέψει την Υεμένη σε κέντρο άμεσων ξένων επενδύσεων, καθώς και να εκμεταλλευτεί τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου που είχαν διαδραματίσει κομβικό ρόλο στην ενοποίησή της το 1990. Ωστόσο, η πολιτική απροθυμία, το καθεστώς πατρωνίας και διαφθοράς που είχε καλλιεργήσει η προεδρία Saleh, και οι συστηματικές διακρίσεις σε βάρος της Νότιας Υεμένης οδήγησαν σε ταραχές το 2007 με τη συμμετοχή του στρατού και την ενδυνάμωση του κινήματος των Σιιτών Zaidi υπό τον Hussein Badr al Din al-Houthi που διαδήλωνε ενάντια στον ρεπουμπλικανισμό, την ανάμειξη ξένων δυνάμεων στην χώρα και τον φιλοαμερικανισμό της κυβέρνησης Saleh.
Η Αραβική Άνοιξη ( 2011), ενέτεινε τις κοινωνικές αναταραχές καθώς και τις βιαίες απαντήσεις από την κυβέρνηση Saleh. Η συσσώρευση δυνάμεων στην πρωτεύουσα Sanaa για επιβολή της τάξης ενίσχυσε τη θέση του κινήματος των Χούθι στο Βορρά. Τελικά, ο εμφύλιος ξέσπασε το 2015 μετά την βίαιη καταστολή διαδηλώσεων πολιτών στην πρωτεύουσα από την κυβέρνηση Saleh και την ακόλουθη κατάληψη σημαντικών κυβερνητικών κτιρίων από τους Χούθι.
Επί του παρόντος, τα κυρίαρχα στρατόπεδα είναι από τη μία οι Χούθι, στηριζόμενοι από το Ιράν, και από την άλλη το Συμβούλιο Πολιτικών και Στρατιωτικών που αντικατέστησε το 2022 τον πρόεδρο Hadi και στηρίζεται από τη Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ.
Στο ήδη τεταμένο κλίμα προστίθεται η δραστηριοποίηση τρομοκρατικών ομάδων και εγκληματικών δικτύων όπως η AlQaeda (βλ.εικόνα 2).
Εκτός λοιπόν από την απουσία αποτελεσματικού ελέγχου επί του συνόλου του εδάφους της Υεμένης και την απουσία οποιασδήποτε ενιαίας κρατικής και κυβερνητικής οργάνωσης και θεσμών, η Υεμένη μαστίζεται από χρόνια ανθρωπιστική και υγειονομική κρίση. Ενδεικτικά, το 2016 πάνω από τα ¾ του πληθυσμού της στερούνταν πρόσβασης σε νερό και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Στην ήδη δυσμενή κατάσταση ήρθε να προστεθεί το ξέσπασμα επιδημίας χολέρας το 2016.
Η κρίση συνοδεύεται από τις εκκλήσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για επιστροφή στην ομαλότητα μέσα από πληθώρα ψηφισμάτων, ενδεικτικά αναφέρονται το 2722(2024), 2624(2022) και το 2452(2019) με το οποίο ιδρύεται η UNMHA, η αποστολή του ΟΗΕ για το λιμάνι της πόλης Hodeidah. Παράλληλα αναπτύσσεται και η έκκληση για ανθρωπιστική βοήθεια μέσα από δράσεις όπως το Humanitarian Response Plan YEMEN για την αντιμετώπιση της φτώχειας, της επισιτιστικής κρίσης, της ανισότητας καθώς και κοινωνικών παραμέτρων όπως η εκπαίδευση και η ισότητα των φύλων.
Αναφορικά με τους ίδιους του Χούθι ωστόσο, η άνοδος τους στην εξουσία δεν ήταν και δεν είναι κάτι το ξαφνικό. Ήδη από το 1993-1997, πριν δηλαδή από τη ριζοσπαστικοποίησή τους, εκπροσωπούνταν νόμιμα στο κοινοβούλιο ως πολιτικό κόμμα, το al Haqq Party. Αντίστοιχα από το 2004 και την έναρξη του πόλεμου μεταξύ της κυβέρνησης Saleh με τους Χούθι, γνωστός και ως Saada πόλεμος, οι Χούθι είχαν προχωρήσει στη δημιουργία κρατικών δομών στις υπό έλεγχο περιοχές του. Επιπλέον, οι Χούθι υποστηρίζονταν από τις φυλές στα βόρεια της Υεμένης, αποτέλεσμα της καταπιεστικής και διεφθαρμένης προεδρίας Saleh. Επιπρόσθετα, από το 2015 οι Χούθι συνέταξαν σχέδιο για την κρατική ανασυγκρότηση της Υεμένης (National Vision for Building the Modern Yemeni State) έως το 2030, το οποίο μάλιστα διακρίνεται –«στα χαρτιά» πάντα- από φιλελεύθερο χαρακτήρα διακυβέρνησης. Επίσης δεν μπορεί να αγνοηθεί και η κρατική διάρθρωση στην επικράτεια των Χούθι. Εκτός από στρατό και αστυνομία υπάρχουν υπουργεία εξωτερικών, παιδείας κλπ με συγκεκριμένους στόχους και πολιτικές.
Από την άλλη, η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Υεμένης που ασκεί τον έλεγχο στα νοτιοανατολικά της χώρας, δεν συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά ενός «επιτυχημένου» κατά τη Δύση κράτους. Από το 2018 έως το 2022 η κυβέρνηση εκτός από τον πόλεμο με τους Χούθι βρισκόταν σε εσωτερικό πόλεμο με το STC (Southern Transitional Council). Αιτία του κινήματος απόσχισης ήταν η καταγγελία και οι συνακόλουθες αντιδράσεις κατά της κυβέρνησης Hadi για κακή διοίκηση και διαχείριση, καθώς και για ανεπαρκή παροχή κοινωνικών υπηρεσιών.
Το αποσχιστικό κίνημα με έδρα το Aden, κομβικό λιμάνι για το θαλάσσιο εμπόριο, υπαναχώρησε μετά την ενσωμάτωση και τη συμμετοχή του STC στο Συμβούλιο Πολιτικών και Στρατιωτικών που αντικατέστησε τον απελθόντα πρόεδρο Hadi. Επιπρόσθετα, στο έδαφος της νόμιμης κυβέρνησης δραστηριοποιούνται ανεξέλεγκτα τρομοκρατικά και εγκληματικά δίκτυα (AQAP, ISIS-Yemen) ενώ όπως και στην περίπτωση της de facto κυβέρνησης των Χούθι στα Βορειοδυτικά της Υεμένης, το κράτος δικαίου, η κοινωνική ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ειδικότερα τα δικαιώματα των γυναικών, των δημοσιογράφων και της LGBTQ+ κοινότητας, παραβιάζονται συστηματικά και με βίαιες μεθόδους.
Στην ήδη περίπλοκη εξίσωση, πρέπει να συμπεριληφθεί ο μη αποτελεσματικός έλεγχος εδαφών, η ξένη επέμβαση στη διαμόρφωση πολιτικής και η εξάρτηση της ακεραιότητας της επικράτειας από ξένες δυνάμεις. Όπως επί παραδείγματι, η ανάμειξη της Σαουδικής Αραβίας και του συμμαχικού συνασπισμού των μοναρχιών του κόλπου, στην εσωτερική πολιτική μέσω του STC αλλά και μέσω της στρατιωτικής τους παρουσίας στα εδάφη της νόμιμης κυβέρνησης.
Συνεπώς, η παρούσα κατάσταση εγείρει τον εξής προβληματισμό. Πώς ενώ το καθεστώς των Χούθι που πληροί κάποιες από τις προϋποθέσεις που «συγκροτούν» τόσο το «επιτυχημένο» όσο και το «αποτυχημένο» κράτος, όπως συμβαίνει και με πολλά άλλα κράτη διεθνώς, αντιμετωπίζεται μόνο ως «αποτυχημένο»; Πόσο μάλλον, όταν την ίδια στιγμή, η Υεμένη συνολικά είναι εξαρτημένη από τις ξένες δυνάμεις και αντιμετωπίζεται εξίσου ως «αποτυχημένο» κράτος;
Η απάντηση κρύβεται στην ίδια την «ταμπέλα» του «αποτυχημένου κράτους». Όπως αυθαίρετα μπορεί κάποιο κράτος να χαρακτηριστεί ως «αποτυχημένο» αντίστοιχα και η αντιμετώπισή του μπορεί να είναι εξίσου αυθαίρετη. Εφόσον το ίδιο το «αποτυχημένο κράτος» είναι κάτι το συγκεκριμένο και αδιευκρίνιστο ταυτόχρονα. Μια δυσιπόστατη οντότητα που ακροβατεί ανάμεσα στο δίκαιο για τα κράτη και σε έναν χώρο νομικού κενού όπου ο καθένας μπορεί να κάνει ότι θέλει χωρίς συνέπειες αποφέυγοντας το νομικό πλαίσιο που προβλέπεται για τις διακρατικές σχέσεις.
Αυτή η αυθαιρεσία παρατηρείται και στη συμπεριφορά των ΗΠΑ στην συγκεκριμένη περίπτωση. Μήπως η Δύση βιάζεται τελικά να βάλει αυτήν την ταμπέλα για να δικαιολογήσει την πολιτική της στην Υεμένη;
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσσες Πηγές
Christopher Boucek, “War in Saada From Local Insurrection to National Challenge”, Carnegie Endowment for International Peace, Yemen on the Brink, A Carnegie Paper Series, Middle East Program, 2010.
Jonathan Di John, ““Failed States in Sub-Saharian Africa: A Review of the Literature”, Real Instituto Elcano, 2011.
Olivier Nay, “Fragile and failed states: Critical perspectives on conceptual hybrids”, International Political Science Review, Sage Publications, 2013
Jonathan Hill, “Beyond the Other? A postcolonial critique of the failed state thesis”, African identities, Routledge 2005.
Ari Heistein, The Houthis’ Evolution, Governance, and Power, May 2022, https://www.unitedagainstnucleariran.com/sites/default/files/AHedits_Houthi%20Overview_Israeli%20perspective_5.22_clean_.pdf
Μεταφρασμένες Πηγές
Peter Calvocoressi, «Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 1945», Εκδόσεις ΤΟΥΡΙΚΗ 2010
Ψηφιακές Πηγές