Ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν αποκάλεσε τον Ρώσο Βλαντιμίρ Πούτιν «εγκληματία πολέμου» εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, κατά τη διάρκεια του οποίου νοσοκομεία και μαιευτήρια έχουν βομβαρδιστεί. Αλλά το να χαρακτηρίζει κανείς κάποιον εγκληματία πολέμου δεν είναι τόσο απλό. Υπάρχουν ορισμένοι ορισμοί και διαδικασίες για τον προσδιορισμό του ποιος είναι εγκληματίας πολέμου και ποια τιμωρία του αρμόζει.
Ο Λευκός Οίκος απέφευγε να αποδόσει τον χαρακτηρισμό στον Πούτιν, λέγοντας ότι κάτι τέτοιο απαιτεί έρευνα και διεθνή αποφασιστικότητα. Αφού ο Μπάιντεν χρησιμοποίησε τον όρο την Τετάρτη, η εκπρόσωπος Τύπου του Λευκού Οίκου, Τζεν Ψάκι, είπε ότι ο πρόεδρος «μιλούσε από την καρδιά του» και ανανέωσε τις δηλώσεις της επειδή υπάρχει μια διαδικασία μέχρι την εξαγωγή επίσημης απόφασης.
Γενικά, ο όρος χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσουμε κάποιον που είναι απαίσιος. «Σαφώς ο Πούτιν είναι εγκληματίας πολέμου, αλλά ο πρόεδρος μιλάει πολιτικά για αυτό», είπε ο Ντέιβιντ Κρέιν, ο οποίος έχει υπηρετήσει ως γενικός εισαγγελέας για εγκλήματα πολέμου στο Ειδικό Δικαστήριο του ΟΗΕ για τη Σιέρα Λεόνε, το οποίο δίκασε τον πρώην Πρόεδρο της Λιβερίας, Τσαρλς Τέιλορ.
Οι έρευνες για τις ενέργειες του Πούτιν έχουν ήδη ξεκινήσει. Οι ΗΠΑ και άλλες 44 χώρες συνεργάζονται για να διερευνήσουν πιθανές παραβιάσεις και καταχρήσεις, μετά την έγκριση ψηφίσματος από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών για τη σύσταση εξεταστικής επιτροπής. Διεξάγεται και μια ακόμα έρευνα από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, ένα ανεξάρτητο όργανο με έδρα την Ολλανδία.
«Είμαστε στην αρχή της αρχής», λέει ο Κρέιν, ο οποίος τώρα ηγείται του Global Accountability Network, το οποίο συνεργάζεται μεταξύ άλλων με το διεθνές δικαστήριο και τα Ηνωμένα Έθνη. Την ημέρα της εισβολής, η ομάδα του δημιούργησε μια ειδική επιτροπή που συγκεντρώνει πληροφορίες για εγκλήματα πολέμου. Επίσης, έχει αρχίσει να συντάσσει ένα δείγμα κατηγορητηρίου κατά του Πούτιν. Προέβλεψε ότι η επίσημη κατηγορία εναντίον του Πούτιν θα μπορούσε να έχει ολοκληρωθεί σε ένα χρόνο.
Πως χαρακτηρίζεται κάποιος εγκληματίας πολέμου;
Ο όρος ισχύει για οποιονδήποτε παραβιάζει ένα σύνολο κανόνων που έχουν υιοθετήσει οι παγκόσμιοι ηγέτες γνωστοί ως κανόνες των ένοπλων συγκρούσεων. Οι κανόνες καθορίζουν το πώς συμπεριφέρονται οι χώρες σε περιόδους πολέμου.
Αυτοί οι κανόνες τροποποιήθηκαν και επεκτάθηκαν τον περασμένο αιώνα, με τις Συμβάσεις της Γενεύης στον απόηχο του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου και από πρωτόκολλα που προστέθηκαν αργότερα. Οι κανόνες στοχεύουν στην προστασία των ατόμων που δεν συμμετέχουν σε μάχες και εκείνων που δεν μπορούν πλέον να πολεμήσουν, συμπεριλαμβανομένων πολιτών, όπως γιατρών και νοσοκόμων, τραυματισμένων και αιχμαλώτων πολέμου. Οι συνθήκες και τα πρωτόκολλα καθορίζουν ποιος μπορεί να γίνει στόχος και με ποια όπλα. Ορισμένα όπλα απαγορεύονται, συμπεριλαμβανομένων των χημικών ή των βιολογικών.
Ποια εγκλήματα κάνουν κάποιον εγκληματία πολέμου;
Οι λεγόμενες «σοβαρές παραβιάσεις» των συμβάσεων που ισοδυναμούν με εγκλήματα πολέμου περιλαμβάνουν δολοφονίες, εκτεταμένες καταστροφές και ιδιοποίηση περιουσίας που δεν δικαιολογείται από στρατιωτικές ανάγκες. Άλλα εγκλήματα πολέμου περιλαμβάνουν τη σκόπιμη στόχευση αμάχων, τη χρήση δυσανάλογης βίας, τη χρήση ανθρώπινων ασπίδων και τη αρπαγή ομήρων.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δικάζει επίσης, ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όσα διαπράττονται στο πλαίσιο «μιας εκτεταμένης ή συστηματικής επίθεσης που στρέφεται κατά οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού». Αυτά περιλαμβάνουν δολοφονίες, εξοντώσεις, βίαιες εκτοπίσεις, βασανιστήρια, βιασμούς και σεξουαλική δουλεία.
Ο πιο πιθανός τρόπος με τον οποίο ο Πούτιν θα μπορούσε να εμφανιστεί ως εγκληματίας πολέμου είναι μέσω του ευρέως αναγνωρισμένου νομικού δόγματος της «ευθύνης διοίκησης». Εάν οι αρχηγοί ή διοικητές μιας χώρας διατάξουν ή ακόμη και γνωρίζουν ή είναι σε θέση να γνωρίζουν ότι διαπράττονται εγκλήματα και δεν κάνουν τίποτα για να τα αποτρέψουν, μπορούν να θεωρηθούν νομικά υπεύθυνοι.
Ποιοι είναι οι δρόμοι της δικαιοσύνης;
Γενικά, υπάρχουν τέσσερις «δρόμοι» για τη διερεύνηση και τον προσδιορισμό των εγκλημάτων πολέμου, αν και ο καθένας έχει όρια. Ο ένας είναι μέσω του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
Μια δεύτερη επιλογή θα ήταν τα Ηνωμένα Έθνη να μεταφέρουν μια εξεταστική επιτροπή σε ένα υβριδικό διεθνές δικαστήριο εγκλημάτων πολέμου για την δίωξη του Πούτιν.
Μια τρίτη θα ήταν να δημιουργηθεί ένα δικαστήριο ειδικά για την δική του Πούτιν από μια ομάδα ενδιαφερόμενων κρατών, όπως το ΝΑΤΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι ΗΠΑ. Τα στρατιωτικά δικαστήρια στη Νυρεμβέργη μετά τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο κατά των ηγετών των Ναζί αποτελούν σχετικό παράδειγμα.
Τέλος, ορισμένες χώρες έχουν τους δικούς τους νόμους για τη δίωξη των εγκλημάτων πολέμου. Η Γερμανία, για παράδειγμα, έχει ήδη ξεκινήσει ερευνά κατά του Πούτιν. Οι ΗΠΑ δεν έχουν αντίστοιχο νόμο, αλλά το Υπουργείο Δικαιοσύνης έχει μια ειδική ενότητα που εστιάζει σε πράξεις όπως η γενοκτονίες, τα βασανιστήρια, η στρατολόγηση παιδιών και ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων.
Πού μπορεί να δικαστεί ο Πούτιν;
Δεν είναι ξεκάθαρο. Η Ρωσία δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και δεν θα στείλει κανέναν ύποπτο στα κεντρικά γραφεία του δικαστηρίου στη Χάγη. Οι ΗΠΑ δεν αναγνωρίζουν επίσης την εξουσία του δικαστηρίου. Ο Πούτιν θα μπορούσε να δικαστεί σε μια χώρα που θα επιλεγεί από τα Ηνωμένα Έθνη ή από την κοινοπραξία των ενδιαφερόμενων εθνών. Αλλά θα ήταν δύσκολο να τον φτάσει μέχρι εκεί.
Έχει γίνει κάτι αντίστοιχο στο παρελθόν;
Από τα δικαστήρια μετά τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Νυρεμβέργη και το Τόκιο έως τα πιο πρόσφατα ad hoc δικαστήρια, ανώτεροι ηγέτες έχουν διωχθεί για τις πράξεις τους σε χώρες όπως η Βοσνία, η Καμπότζη και η Ρουάντα.
Ο πρώην αρχηγός της Γιουγκοσλάβίας, Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, δικάστηκε από το δικαστήριο του ΟΗΕ στη Χάγη για υποκίνηση αιματηρών συγκρούσεων, καθώς η Γιουγκοσλαβία κατέρρευσε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Πέθανε στο κελί του πριν προλάβει το δικαστήριο να εκδώσει ετυμηγορία. Ο Σερβοβόσνιος σύμμαχός του Ράντοβαν Κάρατζιτς και ο Σερβοβόσνιος στρατιωτικός ηγέτης, στρατηγός Ράτκο Μλάντιτς, διώχθηκαν επίσης και εκτίουν ακόμα ισόβια κάθειρξη.
Ο Τέιλορ της Λιβερίας καταδικάστηκε σε 50 χρόνια μετά την καταδίκη του για χρηματοδότηση φρικαλεοτήτων στη γειτονική Σιέρα Λεόνε. Ο πρώην δικτάτορας του Τσαντ, Χισέν Χάμπρε, ο οποίος πέθανε πέρυσι, ήταν ο πρώτος πρώην αρχηγός κράτους που καταδικάστηκε για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από αφρικανικό δικαστήριο και μάλιστα σε ισόβια.