Υπάρχουν δύο κατευθύνσεις προσέγγισης του διαφορετικού. Όταν δεν υπάρχει επίγνωση της διαφορετικότητας, διότι το άτομο στερείται αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης, τότε το άτομο είναι προσανατολισμένο σε συλλογικές αρχές και ιδανικά και η διαφορετικότητα βιώνεται σαν επώδυνη απόκλιση από τα πρότυπα. Η προσαρμοστικότητα στο σύνολο υπόσχεται τροφή και συναισθηματική ασφάλεια, γι αυτό το άτομο καταπιέζει ή συγκρατεί ή κρύβει την ιδιαιτερότητά του ακολουθώντας πρότυπα ιδανικής λειτουργίας και συμπεριφοράς που είναι αναμφισβήτητα. Αυτός είναι ο πρώτος κύκλος της εκπολιτιστικής διαδικασίας μέσα από την διαπαιδαγώγηση και την γενική εκπαίδευση. Εάν το άτομο όμως περάσει από διαδικασίες αυτογνωσίας, παύει να ταυτίζεται αδιαφοροποίητα με τα συλλογικά πρότυπα, εστιάζει στα ιδιαίτερα προσωπικά του χαρακτηριστικά και επιδιώκει την αναγνώριση της διαφορετικότητάς του από το σύνολο. Αυτός είναι ο δεύτερος πολιτιστικός κύκλος διάδρασης ατόμου και κοινωνίας. Όταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αρχίζουν να εκφράζονται σαν ζωτικό μέρος του προσωπικού δυναμισμού, τότε το άτομο είτε νιώθει να απειλείται, εάν τα χαρακτηριστικά με τα οποία έχει ταυτιστεί δέχονται απόρριψη από το περιβάλλον, είτε συνειδητοποιεί ότι είναι συστατικά που εμπλουτίζουν το περιβάλλον του και καταστούν το άτομο ενεργό μέλος ενός συνόλου και παύει να υποφέρει.
Σε επίπεδο προτύπων και προδιαγραφών το άτομο έχει δύο επιλογές: Ή επιλέγει ό,τι νομίζει και ακολουθεί ότι πιστεύει σαν πραγματικότητα ή ορθώνει ανάστημα και το εξετάζει από μία ανώτερη σκοπιά, που αναγνωρίζει πως υπάρχουν περισσότερες πραγματικότητες, η δική του και κάθε άλλη. Για να κινηθεί σ’ αυτό το δυναμικό πεδίο χρειάζεται όμως δεινότητα επικοινωνίας και διεύρυνση της πολιτισμικής του συνειδητότητας.
Μπορούμε να εξετάσουμε από κοντά τον συσχετισμό προτύπων και την δυνατότητα επιλογής. Υπάρχουν πάντα άτομα που πιστεύουν έντονα σε αυτό που κάνουν και ακολουθούν το δικό τους δρόμο. Κάποιοι γίνονται κάτω από ευνοϊκές συνθήκες πρότυπα για άλλους. Με αυτούς που θαυμάζουν ένα τέτοιο πρότυπο δημιουργείται μία ομάδα. Πιο πέρα δημιουργούνται άλλες ομάδες γύρω από άλλα πρότυπα ιδεών, νοοτροπίας και έκφρασης. Υπάρχουν πολλών ειδών τέτοιες ομάδες σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Όσο οι διαφορετικές ομάδες βρίσκονται σε απόσταση ασφάλειας η μία από την άλλη, αναπτύσσονται ανεξάρτητα και πειραματίζεται η καθεμία με τον τρόπο της· γίνεται καλή σ’ αυτό που κάνει, όπως το κάνει. Για μια περίοδο ζουν ειρηνικά με κοινό όραμα και η ζωή τους έχει κάποιο νόημα. Εάν όμως τελειώσουν οι πόροι, κάποιοι είναι αναγκασμένοι να μετακινηθούν. Τότε μία ομάδα θα συναντήσει μία άλλη, διαφορετικών πεποιθήσεων. Τί συμβαίνει; Με ποια νοοτροπία επικοινωνούν, ποια ‘γλώσσα’ μιλούν; Μπορούν οι ομάδες να παραμείνουν για πάντα αμιγείς; Ή επιβάλλεται η μία ομάδα με την γλώσσα της και την νοοτροπία της στην άλλη; Αποδέχονται όλοι μια τέτοια αλλαγή; Αυτό μοιάζει αδύνατο εάν κάθε ομάδα επιβάλλει τον τρόπο της στην άλλη. Κάποιοι θα πρέπει να αλλαξοπιστήσουν τυραννικά ή ν’ αφανιστούν μαρτυρικά.
Υπάρχει τρόπος συγκερασμού ιδεών και νοοτροπιών, όταν συναντιούνται δυο νοοτροπίες, ώστε να δημιουργούν μια ευρύτερη βιώσιμη ενότητα; Ή κινδυνεύουν να χαθούν γνώσεις και ικανότητες απαραίτητες για την επιβίωση σε διαφορετικά περιβάλλοντα ή να ξεχαστούν έθιμα διαφορετικών παραδόσεων διαφορετικής κουλτούρας προσαρμοσμένα σε διαφορετικές συνθήκες; Εάν το κεντρικό ήθος είναι η απόλυτη πίστη σε απόλυτες αρχές, τότε καταλαβαίνουμε πως, είτε ομάδες είτε άτομα, θα έρχονται συνεχώς σε μετωπική σύγκρουση για να εξαλειφθεί κάθε διαφορά. Υπάρχει μάλιστα η περίπτωση στον τελικό αυτού του πρωταθλήματος, τα δύο μεγάλα μεγέθη να καταφέρουν τέτοια πλήγματα το ένα στο άλλο, ώστε να εξολοθρευθούν και τα δύο στο βωμό της υπεροχής.
Μια πρακτική φιλοσοφία διαπολιτισμικής ή διαπροσωπικής συνεύρεσης χωρίς όλεθρο και καταστροφή βρίσκουμε στο Αϊκίντο ή σε εξελιγμένα στάδια της Πολεμικής Τέχνης.
Σε τέτοιο στάδιο η νοοτροπία κάθε συνάντησης δεν είναι η συγχώνευση ή η σύγκρουση των δύο αλλά “aiki”, η αποκατάσταση της ροής ζωτικής ενέργειας που συνδέει τα δύο, διότι τροφοδοτεί και τα δύο, χωρίς να έχει ανθρωποκεντρικό ή θεοκρατικό χαρακτήρα. Αυτή η ζωτική ενέργεια αποτελεί στις ανατολικές παραδόσεις θεμελιώδη έννοια και στην Ιαπωνία αποκαλείται “ki”, στη Κίνα “chi”, στην Ινδία “prana”, κλπ. Μια τέτοια προσέγγιση προϋποθέτει ανάλογη ευαισθητοποίηση και μακροχρόνια εκπαίδευση στην αντίληψη και διαχείριση των ενεργειών έναντι του υλιστικού και μηχανιστικού μοντέλου σκέψης. Το Αϊκίντο εξελίχθηκε μέσα από πολλά στάδια στο κλίμα μιας έντονης μεταβατικής περιόδου, όπου η Ιαπωνία μετά από αιώνες πολιτιστικής απομόνωσης βρέθηκε αντιμέτωπη με έναν τεχνολογικά ανώτερο δυτικό πολιτισμό και κινδύνευε να αφομοιωθεί χάνοντας τα ιδιαίτερα στοιχεία που ήταν πολύτιμα για την εθνική της ταυτότητα και συνιστούν αυτό που αποκαλούμε εθνική ψυχή.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στον άνθρωπο όταν στο προστατευτικό φλοιό της παραδοσιακής του δομής εισβάλλει μία ξένη παρουσία, που στα πλαίσια της υπεροχής της βρίσκεται σε παροξυσμό επεκτατικής αφομοίωσης του περιβάλλοντος σε μια ιδεοψυχαναγκαστική μονοκαλλιέργεια. Κάποιοι άνθρωποι όπως και κάποιοι λαοί, που χαρακτηρίζονται σήμερα ακμαίοι και σημαντικοί, ξεκίνησαν την ανοδική τους πορεία αντιδρώντας σε μια μεγάλη ταπείνωση ή καταστροφή μιας προηγούμενης ιστορικής φάσης. Το προσωπικό ή συλλογικό τραύμα που έζησαν, σε συνδυασμό με την επιτακτική ανάγκη να ανορθωθούν για να επιβιώσουν, τους οδήγησε σε ζυμώσεις και επιλογές που δρομολόγησαν τη μετέπειτα ευημερία τους.
Εάν υποθέσουμε πως έτσι τεκμηριώνεται η ρήση του Ηράκλειτου “ο πόλεμος είναι πατέρας και κυρίαρχος των πάντων”, ίσως μπορούμε να κατανοήσουμε και τον συσχετισμό διαφορετικότητας σε προσωπικό, κοινωνικό ή πολιτιστικό επίπεδο με το αρχέτυπο του χάους και της πολυπλοκότητας στην Επιστήμη, που αναφέρεται σε μια σειρά φαινομένων που παρατηρούνται σε συστήματα πολλών επιμέρους στοιχείων σε στενή αλληλεπίδραση. Βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η εμφάνιση ενός απεριόριστου πλούτου δομών και εξελικτικών διαδικασιών, όπου η δράση στοιχειωδών νόμων οδηγεί σε νέες ιδιότητες συλλογικές και μεγάλης εμβέλειας, που κατά κανένα τρόπο δεν ανάγονται σε αυτές των επιμέρους στοιχείων. Έτσι και η φιλοσοφία του Αϊκίντο δεν συνίσταται ούτε σε ηθική ευπροσαρμοστικότητα και πολιτική ευελιξία μιας ισοπεδωτικής σχετικότητας ούτε σε μυωπική καταπολέμηση κάθε αλλαγής υπό την επήρεια του φόβου εκφυλισμού αλλά στην αντίληψη μιας σπειροειδούς δυναμικής ανάπτυξης με βάση την αισθητική απλότητα και τη διαισθητική σοφία ευθυγράμμισης νου και σώματος· ουρανού και γης...