Προσπαθήσαμε να φτιάξουμε τη ζωή μας σ’ έναν κόσμο ακατανόητο…
αλλά η πραγματικότητα είναι κάτι το δευτερεύον που διέκοψε για λίγο τα μεγάλα μας σχέδια…
(Τάσος Λειβαδίτης, Βιολέτες για μια εποχή)
Από την αρχή της ζωής του o άνθρωπος προσπαθεί να εξηγήσει τι του συμβαίνει, να δώσει νόημα στα γεγονότα γύρω του. Ακόμη και το βρέφος, μέσα στην απορία του, δημιουργεί υποτυπώδη ερμηνευτικά σχήματα για να δαμάσει την εξωτερική πραγματικότητα και έτσι να καθησυχάσει το άγχος του.
Η διεργασία αυτή δεν σταματά ποτέ, αντίθετα διευρύνεται και εκλογικεύεται διαρκώς καθώς η διανοητική ικανότητα εξελίσσεται με το μεγάλωμα. Όσο πιο γρήγορα, έντονα, ή αλλόκοτα είναι τα γεγονότα, τόσο πιο επιτακτική είναι η ανάγκη του ψυχισμού να τα δαμάσει εξηγώντας τα με τις ήδη διαθέσιμες σε αυτόν έννοιες. Δεν του αρκεί οποιαδήποτε ερμηνεία αλλά σχηματίζει εκείνη που χρειάζεται για να μειώσει περισσότερο το άγχος.
Είναι, άραγε, αυτή η υποκειμενικότητα αναπότρεπτη; Είναι κάθε ερμηνεία του εξωτερικού κόσμου καταδικασμένη στην ατομική αυθαιρεσία επειδή αυτή κατασιγάζει καλύτερα το άγχος και βάζει σε τάξη τα κατακλυσμικά για τον ψυχισμό συμβάντα; Προφανώς όχι, αλλιώς θα καταντούσαμε ακοινώνητες μονάδες, ανίκανες να αναπτύξουμε κοινά γνωστικά σχήματα και έτσι να διαμορφώσουμε ομάδες και κουλτούρα.
Αυτή την ικανότητα απεργάζεται ο πολιτισμός. Παρεμβαίνοντας στην ”φυσική” αυθόρμητη ερμηνεία που απλώς βολεύει την ψυχική οικονομία, συνθέτει ένα δίκτυο σημασιών μέσω της διανόησης, της επιστήμης, της ιστορίας, της ψυχολογίας κ.ο.κ. Οι σημασίες αυτές δεν είναι ταυτόσημες και υποχρεωτικές για όλους (διαφορετικά θα είχαμε ολοκληρωτισμό της σκέψης), εγγράφονται όμως σε ένα πλέγμα ιδεών το οποίο γνωρίζει μια σχετικά ομαλή ιστορική διαδρομή και εξέλιξη.
Κατά τις ”πυκνές” περιόδους της ιστορίας δημιουργούνται ασυνέχειες. Οι μεταβάσεις γίνονται πιο γρήγορες, πιο απότομες, και συνεπώς πιο ανερμήνευτες. Ξαφνικά ενδέχεται να χρειασθούν νέα εννοιολογικά εργαλεία και νέα ερμηνευτικά σχήματα τα οποία ο ψυχισμός δεν διαθέτει, ενίοτε ούτε καν η δημώδης κουλτούρα. Το άγχος τότε κορυφώνεται. Το άτομο κινδυνεύει με αποδιοργάνωση, η κοινωνία με ρήξη.
Ποιες είναι οι περίοδοι με την υψηλή ”πυκνότητα”; Κάθε λαός έχει τις τοπικής σημασίας δικές του. Όμως, σε παγκόσμιο επίπεδο, οι μεταβάσεις της Δύσης σε νέο πολιτισμικό στάδιο (από την παραδοσιακή κοινωνία στη νεωτερικότητα, και από αυτήν στο μεταμοντέρνο) αποσταθεροποίησαν ψυχισμούς, γέννησαν έντονο άγχος ενώπιον της ρευστότητας, επιστράτευσαν κάθε διαθέσιμο ερμηνευτικό σχήμα χωρίς μεγάλη επιτυχία, και εν γένει απέδειξαν τα παλιά εργαλεία απρόσφορα. Είναι αυτό που ευθύνεται για φαινόμενα όπως το να εξηγούν στο παρελθόν τον σιδηρόδρομο και τις μεγάλες εφευρέσεις ως δαιμονικές επινοήσεις, το να εκλαμβάνουν την διεκδίκηση από τους εφήβους της προσωπικότητάς τους ως αυθάδεια και εγωκεντρικότητα, το να .
Επισημάνθηκε πρόσφατα: «Για να κατανοήσουμε τα προβλήματά μας χρειάζεται να αγκαλιάσουμε την κουλτούρα της πολυπλοκότητας. Όσο πιο πολύπλοκος είναι ο κόσμος τόσο λιγότερο κατανοητός γίνεται από το ευρύ κοινό. Παλαιότερα, με μια φράση του τύπου ”θέλημα Θεού”, ξεμπέρδευες. Επίσης, η ύπαρξη του Ψυχρού Πολέμου, ευνοούσε την προσωπική τοποθέτηση και την εξεύρεση απαντήσεων ανάμεσα στα μανιχαϊστικά διλήμματα. Σήμερα τα άτομα αισθάνονται ανασφαλή και δεν μπορούν να αντιληφθούν τι ακριβώς συμβαίνει γύρω τους, ούτε τα βοηθά η παιδεία ή τα ΜΜΕ. Έτσι, βρίσκει ευεπίφορο έδαφος η συνωμοσιολογία». 1
Από την φύση της η μετανεωτερική πραγματικότητα προωθεί την πολυπλοκότητα. Οι αφηγήσεις από μεγάλες γίνονται ιδιωτικές, η απόκλιση χαιρετίζεται ως ισότιμη με την κανονικότητα, οι βαθμοί ελευθερίας αυξάνονται ραγδαία και σε βάση δικαιωματική. Η εν λόγω εξέλιξη αποτελεί δεινή πρόκληση για ορισμένους ψυχισμούς, εκείνους οι οποίοι είτε δεν είχαν παρακολουθήσει προηγούμενα ερμηνευτικά σχήματα (συνεπώς καλούνται σε ένα άλμα για το οποίο αδυνατούν), είτε η εισαγωγή νέων παραμέτρων κατανόησης απειλεί την ψυχική τους ισορροπία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ αποτελεί ο φονταμενταλισμός: το υποκείμενο υιοθετεί ένα ”ψυχωτικό” σχήμα ερμηνείας του κόσμου (παράνοια, επιθετικότητα) για να μην κινδυνεύσει το ίδιο από την ψύχωση. Ο φονταμενταλιστής αρρωσταίνει την κοινωνία για να μην αρρωστήσει ο ίδιος!
Κατόπιν όλων αυτών αντιλαμβανόμαστε, νομίζω, πώς εμφανίζονται η συνωμοσιολογία, η φοβική πολιτική συνείδηση, ο υπεραπλουστευμένος διαχωρισμός του κόσμου σε καλούς και κακούς, οι μεσσιανικές προσδοκίες, η ανικανότητα και απροθυμία για αυτοκριτική, η πείσμων εμμονή στο λάθος, το σύνδρομο του ξερόλα, οι καφενειακοί πρόχειροι και ισχυρογνώμονες μονόλογοι και τόσα άλλα νοσηρά φαινόμενα της πολιτικής μας κουλτούρας. Επίσης, πιστεύω ότι γίνεται σαφέστερη η σημασία της παιδείας στο σχολείο και της αγωγής στο σπίτι. Δεν υπαγορεύει συγκεκριμένο πολιτικό προσανατολισμό, αλλά εμπνέει λειτουργικούς τρόπους με τους οποίους ο νέος μαθαίνει να υπάρχει μέσα στον κόσμο.
Υγιής πολιτική συνείδηση χτίζεται σε άλλες, μη πολιτικές, στιγμές. Θεμελιώνεται πάνω στον τρόπο με τον οποίο ένα παιδί εκπαιδεύεται να σκέφτεται. Αποτελεί μέρος της συνολικής προσωπικότητας. Στοχάζεται δημιουργικά, όχι αμυντικά. Ψηφίζει για το μέλλον έχοντας ρεαλιστική εικόνα για τις πολλαπλές αποχρώσεις του παρόντος.