Σε παλαιότερο κείμενο αυτής της στήλης, σχετικά με την κρίση των δημοκρατικών θεσμών μεταξύ των νέων, είχε απαντήσει νεαρός φίλος στέλνοντάς μου μεταξύ άλλων τα εξής:
«Με έβαλε σε πολλές σκέψεις. Προσωπικά πιστεύω πως οι νέοι έχουν (έχουμε) βαρεθεί περισσότερο ίσως τα πρόσωπα παρά τους θεσμούς (ή την δημοκρατία). Στην πραγματικότητα νομίζω η ταύτιση προσώπων και θεσμών προκαλεί το μεγαλύτερο πρόβλημα. Τα πολιτικά πρόσωπα δεν είναι αξιόπιστα (σκάνδαλα, ψέματα, ασυμφωνία υποσχέσεων- έργων κλπ) και αυτή η κατάσταση παρασέρνει και τους θεσμούς. Αλλά τι είναι ο θεσμός χωρίς τα πρόσωπα; Ένα νοητικό μοντέλο; Ποια η ρεαλιστικότητα του; Μήπως το ότι οι θεσμοί βασίζονται στον ορθό λόγο (και πολύ σωστά) τείνουν να γίνουν γενικευμένες πραγματικότητες αμέτοχες για τον άνθρωπο;».
Γνωρίζοντας καλά τον ίδιο αντιλαμβάνομαι ότι εκφράζει όντως την αλήθειά του. Καθώς είναι ιδιαίτερα καλλιεργημένος έχει τη νηφαλιότητα να διακρίνει μεταξύ προσώπων και θεσμών. Αλλά δεν θεωρώ ότι αυτό είναι το πυρηνικό πρόβλημα της πλειονότητας των συνομηλίκων του, δηλαδή των απολίτικων νέων, όσων εναντιώνονται ή είναι καχύποπτοι προς τη δημοκρατία, καθώς και εκείνων που υποκύπτουν στον λαϊκισμό. Οι μάζες σκοντάφτουν αλλού, σε όσα αποτελούν τα εκάστοτε ψυχικά διακυβεύματα.
Η πολιτική συνείδηση προφανώς δεν αποτελεί μια διανοητική επιλογή που λαμβάνει χώρα στο κενό, από ένα υποκείμενο το οποίο έχει λύσει τις ζωτικές υλικές και ψυχικές του ανάγκες, οπότε επιδίδεται σε κοσμοθεωρητικές ασκήσεις.
Μια πολιτική διαμόρφωση λαμβάνει χώρα παράλληλα με τις ψυχικές διεργασίες σχηματισμού ταυτότητας (καίριες κατά την εφηβική και νεανική ηλικία), μαζί με αυτές, και εξαιτίας τους!
Αποτελεί μέρος τους, αίτιο και αποτέλεσμα ταυτόχρονα. Καθώς ο έφηβος/νέος διψά για την εξερεύνηση της ανθρωπινότητάς του γίνεται πολιτικός, και όσο διαμορφώνεται πολιτικά μετατρέπεται σε αντίστοιχο είδος ανθρώπου και στα άλλα, στα μη πολιτικά.
Εν τω μεταξύ η περιρρέουσα κουλτούρα βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με τον ψυχισμό. Ο έφηβος/νέος πασχίζει να διαμορφώσει γνώμη για όσα διαδραματίζονται γύρω του, τόσο γεγονότα όσο και ιδέες, και διαρκώς αποφασίζει αν θα ενταχθεί σε αυτά ή θα στραφεί εναντίον τους.
Σε ένα σκλαβωμένο λαό το ψυχικό διακύβευμα του έφηβου/νέου συνήθως περιστρέφεται γύρω από την ελευθερία. Σε περιβάλλον φυλετικών διακρίσεων γύρω από την ισονομία. Σε αποικιακό κλίμα επικεντρώνεται είτε στην διεθνή αλληλεγγύη είτε στην περήφανη ανάδειξη της εγχώριας ταυτότητας. Όταν κυριαρχούν βάναυσες καπιταλιστικές δομές ο αναπτυσσόμενος ψυχισμός στρέφεται προς τα σοσιαλιστικά ιδεώδη. Υπάρχουν και άλλες εκδοχές των παραπάνω, όπως και μικτές μορφές τους. Οι συνδυασμοί είναι ποικίλοι λόγω της μοναδικότητας κάθε εντόπιας κοινωνίας και της εποχής της.
Μαρτυρίες υπάρχουν άφθονες. Στη Ρωσία του 19ου αιώνα βρίσκουμε την έξαψη που προκαλούσαν στους νέους η ανατέλλουσα επιστήμη και οι ιδέες κατά της τσαρικής απολυταρχίας.
Στον Κυπριακό αγώνα για την Ένωση συναντούμε τα ιδανικά της ελευθερίας και της θρησκευτικής πίστης.
Στον αντιαποικιακό αγώνα της Αλγερίας, στην Παλαιστινιακή ιντιφάντα, στην πάλη κατά του Νοτιοαφρικανικού απαρτχάϊντ, στους Σοβιετικούς αντιφρονούντες κ.ο.κ. άλλα αντίστοιχα.
Στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης το όραμα της δημοκρατίας ήταν που γοήτευε.
Σήμερα τι;
Με ποια ιδανικά μπορεί ο σημερινός έφηβος/νέος να ζυμώσει την ψυχική του ταυτότητα; Όποια επιλέξει θα αποτελέσουν και την πρώτη ύλη για την πολιτική του συνείδηση, μέσα στην αμοιβαιότητα που περιέγραψα.
Στη σημερινή Δύση (Ευρώπη και Αμερική, διότι ο Τρίτος Κόσμος είναι μια άλλη υπόθεση) ποια ψυχικά διακυβεύματα σχηματίζουν πολιτικά υποκείμενα; Και γιατί αυτά καταλήγουν συνήθως στις τρεις ομάδες που ανέφερα στην αρχή;
Το διακύβευμα της ελευθερίας δεν έχει πια νόημα. Προσφέροντας μια απειρία εξωτερικών δυνητικών επιλογών η Μετανεωτερικότητα κατέστησε την μάχη για την ελευθερία πρωτίστως ενδοψυχική. Το πεδίο ενδιαφέροντος έχει μετατεθή εσωτερικά, ως αντίσταση σε παντός είδους εθισμούς.
Οι έννοιες της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού έχουν φθαρεί, τόσο από την υπερβολική μακρόχρονη χρήση, όσο και από την έλλειψη νοήματος. Δεν κομίζουν κάτι για τον σημερινό αναπτυσσόμενο ψυχισμό. Ότι ο 17χρονος έχει το δικαίωμα πλέον να ψηφίσει κυβέρνηση δεν τού λέει κάτι, αφού αυτή είναι τόσο μακρινή από τον κόσμο του και τα ενδιαφέροντά του.
Μιλώντας με πολλούς νέους βλέπω να κυριαρχεί το ιδεώδες της δύναμης. Οι αυθαιρεσίες της εξουσίας βιώνονται ως τραυματική άσκηση δύναμης πάνω στα φυσικά άτομα, οι διακρατικές σχέσεις εξηγούνται ως συσχετισμός δυνάμεων με τελική έκβαση την υπόγεια (πχ οικονομική) επιβολή των ισχυρών, οι πρόσφυγες εκλαμβάνονται όχι ως αδύναμοι αλλά ως βιαστές του γεωγραφικού ‘σώματος’. Μόνο έτσι μπορεί κάποιος να ερμηνεύσει πολιτικές συμπεριφορές σαν του 19χρονου συνομιλητή μου, ο οποίος στα 17 του ψήφισε ΣΥΡΙΖΑ, κατόπιν ανακάλυψε τους εγχώριους φιλοτραμπικούς, και τώρα εύχεται να προκύψει ένας ’Έλληνας Πούτιν!
Δεν πρόκειται για πολιτική μεταστροφή, η οποία άλλωστε είναι σπάνια και απαιτεί χρόνια ζυμώσεων για να λάβει χώρα. Αντίθετα, έχουμε μπροστά μας ένα συλλάβισμα του βιβλίου του κόσμου με μόνο εργαλείο, το ιδιωτικό ψυχικό αλφάβητο. Είναι ο κόσμος που οφείλει να προσαρμοστεί στην ατομική εργονομία.
Για τον άνθρωπο αυτό – και χιλιάδες ομοίους του – η διάκριση Δεξιάς και Αριστεράς ακούγεται ακατανόητη, κατασκεύασμα των επαγγελματιών της πολιτικής ή των βλαμμένων διανοουμένων.
Ανιστόρητοι καθώς είναι οι περισσότεροι απόφοιτοι Λυκείου, αναπόφευκτα εκτίθενται στο πολιτικό τοπίο μέσα από τις φαντασιακές ανάγκες και προβολές των διακυβευμάτων της ψυχικής τους ταυτότητας.
Με άλλα λόγια - και αυτή αποτελεί όντως μια ειδοποιό διαφορά της εποχής μας - όσο πιο φτωχός είναι (λόγω σοβαρού ελλείμματος παιδείας) ο καμβάς του Συμβολικού, δηλαδή των ιδεών και των αρχών οι οποίες κληροδότησαν στην ανθρωπότητα όσα σήμερα μάς φαίνονται αυτονόητα, τόσο περισσότερο η Ιστορία θα διαβάζεται ως οθόνη πάνω στην οποία αυθαίρετα θα αυτοερμηνεύεται ο εαυτός. Χωρίς σεβασμό, χωρίς δέος, χωρίς μάθηση.
Η φτώχεια του Συμβολικού πεδίου ανοίγει διάπλατα την πόρτα στην κυριαρχία του Φαντασιακού.
Προσοχή: ποτέ το Συμβολικό δεν ήταν καθαρό χρυσάφι. Γνωρίζουμε πολύ καλά πλέον ότι μεγαλεπήβολες λαμπερές ιδέες, που συνήρπασαν, έγιναν καταφύγιο και άλλοθι σε άγριες ενορμήσεις, μεταμφίεση για ναρκισσισμό και καταστροφικότητα. Αλλά ποτέ το Συμβολικό δεν ήταν και ‘ένα πουκάμισο αδειανό’.
Πάντα διέθετε τη δύναμη μιας αντίστροφης επιρροής: να σμιλέψει τον ψυχισμό, να τόν οργανώσει γύρω από αξίες, να προσδώσει νόημα ζωής, να εντάξει ζωές κατά τα άλλα χαμένες και αποδιοργανωμένες σε πολύτιμη για την κοινωνία δράση.
Υπό την οπτική αυτή ο ακροδεξιός έφηβος/νέος που καταλήγει να οργανώνει το ψυχικό διακύβευμα της δύναμης γύρω από τον εθνικισμό, δίνει έναν ασυνείδητο αγώνα από τον οποίο έχει παραιτηθεί ο τεχνοκράτης συνομήλικός του που εξαρτήθηκε από τον υπολογιστή του. Το ότι ψυχοδυναμικά βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση, όμως, δεν προεξοφλεί αίσιο αποτέλεσμα.
Το ότι επινοεί μια αφήγηση δεν σημαίνει πως είναι υγιής και λειτουργική. Δείχνει όμως μια καλύτερη ασυνείδητη πρόθεση από εκείνον για τον οποίο επίκεντρο είναι μόνο ο εαυτός του και η απόλαυσή του.
(Εννοείται, όμως, πως πρέπει να δοθεί η μάχη ώστε να μην αποκρυσταλλωθούν τα ψυχικά του διακυβεύματα πάνω στην δύναμη, όσο είναι δυνατόν. Το συγκεκριμένο ζήτημα είναι φυσιολογικό κατά τη εφηβεία, αλλά γίνεται παθολογικό όταν διατηρείται στην ενήλικη ζωή).
Εδώ λοιπόν βρίσκεται η καίρια ευθύνη ημών των υπολοίπων. Αν οι έφηβοι/νέοι αφεθούν αβοήθητοι στην Συμβολική ερημιά (ο Ζίζεκ μίλησε για ‘έρημο του Πραγματικού’), δεν νομιμοποιούμαστε με τίποτε εκ των υστέρων να τούς κατηγορούμε για αδιαφορία, μηδενισμό, και φλέρτ με τις δυστοπίες.
Και τότε, θα ρωτήσει κανείς, τι πρέπει να κάνουμε; Θα υπαγορεύουμε ιδεολογίες και ιδανικά στους έφηβους/νέους;
Όχι, δεν θα προτείνω αυτό. Αρκούν δύο δράσεις μας, κατά τη γνώμη μου.
Η πρώτη: σωστή διδασκαλία της Ιστορίας, με ό,τι μπορεί στην εποχή μας να σημαίνει το επίθετο ‘σωστή’. Δηλαδή κάλυψη όλου του χρονικού βεληνεκούς (με ιδιαίτερη προσοχή στον 20ό αιώνα), ελκυστικοί τρόποι διδασκαλίας, παρουσίαση αντιτιθέμενων απόψεων, και επιτέλους απόρριψη του ψευδοδιλήμματος ’εθνικιστική Ιστορία ή αποδομητική Ιστορία’!
Η δεύτερη δράση: προστασία των συμβόλων. (Βλ. σχετικό άρθρο στο βιβλίο μου ‘Διαδρομές αγάπης και γνώσης’). Η γελοιοποίηση ιστορικών ή θρησκευτικών γεγονότων για χατίρι της διαφήμισης, καθώς και η ανοχή στην βλάσφημη τέχνη, μάς βαυκαλίζουν πως είμαστε σύγχρονοι και προοδευτικοί. Στην πραγματικότητα, το μόνο που καταφέρνουν είναι να αποδυναμώνουν τα ψυχικά αντισώματα που το Συμβολικό είναι ικανό να παρέχει απέναντι στην ανεξέλεγκτη εισβολή του Φαντασιακού. Το αξίωμα στη δημόσια σφαίρα ‘όλα επιτρέπονται’ γεννά το ομόλογο βίωμά του στην ιδιωτική, ότι ‘εγώ, και μόνο, ξαναδημιουργώ τον κόσμο από την αρχή’.
Σαν να μην υπάρχει αύριο, αλλά και σαν να μην υπήρξε χθες.