Πολιτισμός δεν είναι ο ακριβής όρος για ένα Υπουργείο Πνευματικής Καλλιέργειας. Γιατί ο ρόλος του δεν είναι –δυστυχώς - να σωφρονίζει την κυβέρνηση. Στα αρχαία ελληνικά πολιτισμός σήμαινε πολιτική συμπεριφορά. Το ενδιαφέρον της πολιτείας για το θέατρο, για παράδειγμα, ήταν και είναι πολιτική συμπεριφορά. Την εποχή που ο Περικλής ήταν χορηγός του Σοφοκλή το θέατρο ήταν τα media της εποχής.
Οι καλοί πολιτικοί αδιαφορούσαν για όσα λέγονταν και γράφονταν με κριτική διάθεση για την κυβερνητική συμπεριφορά τους. Μόνο μια καυστικότατη κωμωδία του Αριστοφάνη απαγορεύτηκε μια φορά. Οι πολίτες συνήλθαν στην Εκκλησία τού Δήμου ψήφισαν να αρθεί η απαγόρευση και οι παραστάσεις συνεχίστηκαν.
Θα αναφέρω κάτι που είναι ελάχιστα γνωστό. Οι ποιητές (γιατί αυτή ήταν η ονομασία των θεατρικών συγγραφέων) αλληλογραφούσαν μυστικά μέσα από τα έργα τους! Το γνωρίζουμε από μερικές περιπτώσεις που ανακαλύφθηκαν από Άγγλους ελληνιστές. Ο Αριστοφάνης – που ήταν στα μαχαίρια με τον Ευριπίδη – τον έβριζε μ’ένα μυστικό κώδικα λίγο πριν το τέλος της παράστασης και την επόμενη χρονιά απαντούσε ο Ευριπίδης με τον ίδιο τρόπο στο δικό του έργο.
Ο «Κύκλωπας» τού Ευριπίδη είναι Σατυρικό Δράμα. Το μόνο άλλωστε που έχει περισωθεί, από τα εκατοντάδες που χάθηκαν. Εκεί βλέπουμε την ελευθεριότητα που υπήρχε στο είδος αυτό στο Σατυρικό δράμα, αν όχι μόνο σ’αυτό. Οι δημοφιλείς συγγραφείς ήταν αυτοί που ενδιαφέρονταν για την διάσωση της κληρονομιάς και την διάδοση τής συνεχούς πνευματικής και καλλιτεχνικής καλλιέργειας. Τις υποθήκες που ένωναν το σύνολο των πολιτών.
Μεταφράζοντας τον Κύκλωπα του Ευριπίδη ανακάλυψα μια τολμηρή λέξη κρυμμένη σε μια φραστική σπαζοκεφαλιά στο κείμενο. Όταν άρχισα να την λέω φωναχτά, γιατί το κοινό την ακούει δεν την διαβάζει όπως εγώ, η φράση «ορχηστής τις» έγινε «όρχις τις»! Από κεί η ιδέα μου να συντάξω το «Αρχαίο Ερωτικό και Συμποσιακό Λεξιλόγιο».
Ο γνωστότερος Αθηναίος πολιτικός σε «πολιτικό πλούτος» (σε κουλτούρα αν θέλετε) θα παραμείνει ο Περικλής. Ο οποίος εκλεγόταν κάθε χρόνο επί τριάντα χρόνια περίπου. Όταν σχεδόν κανένας Αθηναίος πολιτικός δεν είχε εκλεγεί πάνω από έναν χρόνο. Ο Περικλής δεν προσπαθούσε να κάνει άγονες ή ανάγωγες ενέργειες, αλλά να φυτεύει ρίζες.
Το ελληνικό παρελθόν είναι γεμάτο από πάσης φύσεως αξίες. Που επέζησαν χάρη στην μοναδικότητά τους. Στις οποίες οφείλουν και πολλοί λαοί σήμερα τους πολιτισμούς τους. Αν μιλάμε για καλλιέργεια είναι γιατί η ανακάλυψη της καλλιέργειας τής γης συνοδεύεται από την άφιξη τού Πολιτισμού. Την απαρχή μιας διαδικασίας που ονομάστηκε μεθόδος. Ο Πολιτισμός είναι μια παράλληλη θρησκεία και η επιταγή της είναι η μέθοδος. Που θα συνοδεύει κάθε γνώση και επιστήμη.
Η σύγχρονη Ελλάδα είχε τουλάχιστον δύο αξιόλογους ηγέτες, κατά την γνώμη μου τον Βενιζέλο και τον Καραμανλή. Και αρκετές Κυβερνήσεις εξαρτώμενες από τις ξένες δυνάμεις. Θα βρούμε ανάμεσά τους δύο τουλάχιστον ενδιαφέρουσες προσωπικότης όπως τον Γεώργιο Παπανδρέου και τον Αλέξανδρο Παπάγο. Στον Παπανδρέου οφείλονται μερικά σημαντικά πολιτιστικά έργα, προπολεμικά, όπως το Εθνικό Θέατρο. Μεταπολεμικά, είχα μια ενδιαφέρουσα συζήτηση μαζί του στο γραφείο του στη Βουλή για την Κινηματογραφική παιδεία. Ήταν ενημερωμένος σε όλα.
Ο Ανδρέας όχι τόσο, πράγμα που οδήγησε - παρ όλη την πολιτική και επιστημονική ευαισθησία του - σε τεράστια προβλήματα της κρατικής μηχανής, σε βαθμό που ζήτησε να με φωνάξουν μια Παρασκευή για να λύσω εσωτερικά προβλήματα της ΕΡΤ και να μην κλείσει το κανάλι την επόμενη Δευτέρα! Προβλήματα αστεία. Και όσο πιο αστεία ήσαν τόσο πιο επικίνδυνα είχαν γίνει.
Τον Καραμανλή θα τον έχω ένα χρόνο αφεντικό, όταν μου ζήτησε να ιδρύσω το πρόγραμμα της νεοσύστατης ΕΡΤ. Είδα από κοντά πόσο αξιόλογος Πρωθυπουργός ήταν. Όσο για τον Παπάγο, ήμουν επί ενάμιση χρόνο διερμηνείας του και γραμματέας του. Πρωθυπουργός Στρατάρχης αυτός, ανθυπολοχαγός εγώ κάνοντας την θητεία μου μόλις επέστρεψα από τις σπουδές μου στην Αμερική.
Είναι περίεργο που οι μεταπολεμικοί πρωθυπουργοί και οι κυβερνήσεις τους δεν έκαναν όσα έπρεπε για τον πολιτισμό. Για τις τέχνες και τα γράμματα. Με εξαίρεση την Μελίνα. Κι τον Καραμανλή για την Τηλεόραση, που δεν είναι λίγο. Όμως πότε θα πάει η Τηλεόραση πίσω στο Υπουργείο Πολιτισμού μια για πάντα; Γιατί εκεί που είναι τώρα θα βγάλει την ιλαρά.
Σημειώνω ότι το ΒΒC ξεκίνησε στην Αγγλία σαν ιδιωτική επιχείριση και πολύ γρήγορα εθνικοποιήθηκε. Από συντηρητική κυβέρνηση! Όταν οι αμερικανικές γεννήθηκαν από μεγάλα αμερικανικά συγκροτήματα. Πράγμα που δείχνει το βάπτισμα των ευρωπαϊκών λαών από την Αναγέννηση. Όταν οι Πολιτείες έγιναν Ηνωμένες πήραν από κάποιο σχολικό βιβλίο την «Δημοκρατία» και τις κολόνες που έβαλαν στις προσόψεις των αστικών σπιτιών. Και σαν να μην έφτανε αυτό κάποιος πρότεινε, στη Συνέλευση για τη γλώσσα της Δημοκρατίας τα... ελληνικά!
Το ερώτημα είναι γιατί δεν διδάσκεται η Αναγέννηση (ενός ελληνικού πολιτισμού) στα σχολεία μας. Τι έγιναν οι 200 δανειστικές Βιβλιοθήκες που μας υποσχέθηκαν; Πότε θα έχουμε ξανά κινηματογράφο πανεθνικής και πανευρωπαϊκής αναγνώρισης; Είναι πασίγνωστο πως η ποιότητα βγαίνει από την ποσότητα. Πότε θα έχουμε εκθέσεις που θα επισκέπτονται όλες τις συνοικίες των μεγαλουπόλεων. Όπως άλλοτε έγινε, στη Δεκαετία του 60, από την ομάδα του Χαϊνη και του Φρέρη, τους μόνους που θυμάμαι.
Πότε θα δούμε και τις ιδιωτικές τηλεοράσεις να έχουν εκπαιδευτικά προγράμματα, όπως στα γαλλικά ιδιωτικά κανάλια; Πότε θα ξαναέχουμε, στις κρατικές τουλάχιστον τηλεοράσεις κινηματογραφικές βραδιές με αναλύσεις ταινιών, όπως παλιότερα, με την συμμετοχή των τηλεθεατών; Ο καλός κινηματογράφος – του οποίου η ποιότητα συναγωνίζεται την ποίηση του Ρίτσου και του Τσαρούχη – για παράδειγμα, αποτελεί ένα μάθημα όσο ένα απόγευμα στο σχολείο. Άλλωστε δεν λείπουν και οι ελληνικές ταινίας που έχουν βραβευθεί στα ξένα φεστιβάλ (και ενίοτε στην Θεσσαλονίκη, ανάλογα με την κριτική επιτροπή της χρονιάς).
Το ενδιαφέρον δεν έγκειται στις εικόνες που θα δει ο θεατής αλλά στο αθέατο μήνυμα που εισβάλει στον ανυποψίαστο μαθητή. Όπως θα γίνει με οποιοδήποτε έργο τέχνης. ’Οχι απλώς αυτό που θα δεις στο μουσείο αλλά αυτό που θα εισπράξεις.
Τέλος, τα γνήσια ντοκιμαντέρ που θα δείς. Που θα είναι ταυτόχρονα ένα μέγιστο εκπαιδευτικό και ψυχολογικό κέρδος. Μια συγκίνηση που μαζί με τη μάθηση μπορεί να οδηγήσει στο κλάμα, αποτελεί ένα ολόκληρο σχολικό απόγευμα. Το σχολείο σχολείο, χάρη στον δάσκαλο φυσικά. θα πρέπει να είναι κι΄αυτό ένα γνήσιο και θαυματουργό ντοκιμαντέρ. Έτσι δεν είναι;
*
Αρχαίο Ερωτικό και Συμποσιακό Λεξιλόγιο. Εκδ. Εξάντας